Wiele osób poddawanych chemioterapii zauważa u siebie zaburzenia poznawcze: pogarsza im się pamięć, koncentracja, umiejętności językowe, mają trudności z uczeniem się. Występuje to szczególnie u pacjentek z rakiem piersi i często zwane jest „chemobrain”.
Wbrew przyjętej nazwie, chemobrain nie występuje tylko po leczeniu chemioterapią. Zaburzenia poznawcze zauważono też u osób poddawanych hormonoterapii, radioterapii, czy zabiegom chirurgicznym, dlatego w nowszych publikacjach stosuje się czasem nazwę cancer-related cognitive dysfunction (CRSD, zaburzenia poznawcze związane z nowotworem).
Dysfunkcje występują najczęściej u chorych na raka piersi, ale obserwowane są także u chorych z rakiem płuca, guzami głowy i szyi, rakiem jądra, chłoniakami, szpiczakiem mnogim, rakiem prostaty oraz po transplantacji komórek hematopoetycznych i zespołem rakowiaka.
Trudno jest określić jak często występuje chemobrain. U kobiet z rakiem piersi częstość występowania problemów z pamięcią i innych zaburzeń poznawczych waha się w badaniach od 12% do 68,5% (w zależności od tego jakim testem było przeprowadzane badanie). Zmiany zaliczane są do „łagodnych zaburzeń poznawczych” jednak u niektórych osób uniemożliwiają pracę zawodową i znacząco pogarszają jakość życia. Po zakończeniu chemioterapii poprawa następuje po kilku miesiącach do kilku lat.
Dołącz do nas!
Tu znajdziesz przygotowane specjalnie dla Ciebie darmowe wsparcie w zmaganiach z rakiem!
Co jest przyczyną chemobrain?
Do najważniejszych przyczyn pogorszenia pamięci czy koncentracji należy dysregulacja cytokin – białek pełniących ważną rolę w układzie odpornościowym. Ich poziom koreluje negatywnie z funkcjonowaniem poznawczym – im wyższy poziom cytokin, tym większe problemy z pamięcią, uwagą itp.
Do cytokin należy między innymi TNF-α, którego poziom jest podwyższany przez doksorubicynę, często stosowaną w raku piersi. TNF-α przenika do mózgu, między innymi do hipokampu, który odpowiada za pamięć oraz do kory mózgowej, biorącej udział w złożonych procesach myślowych, i doprowadza do pogorszenia funkcjonowania poznawczego.
Również inne cytostatyki (metotreksat, 5-fluorouracyl, cyklofosfamid, adriamycyna, karmustyna, cisplatyna, cytarabina, tiotepa, ifosfamid) niekorzystnie wpływają na procesy poznawcze, szczególnie na pamięć i uczenie się.
Pogorszenie pamięci występuje też często u osób poddawanych hormonoterapii. Estrogen, żeński hormon płciowy ma korzystny wpływ na funkcjonowanie mózgu, dlatego też leki, które blokują działanie estrogenu doprowadzają do pogorszenia pamięci. U pacjentek leczonych anastrozolem zaburzenia poznawcze występują 9-krotnie częściej niż u osób zdrowych, a u przyjmujących tamoksyfen – 5-krotnie częściej.
Nie bez znaczenia są predyspozycje genetyczne. Osoby z tzw. allelem ε4 apolipoproteiny E są bardziej narażone na wystąpienie problemów z pamięcią i innych zaburzeń poznawczych w wyniku leczenia onkologicznego.
Istotną rolę pełnią też kwestie psychologiczne. Zdarza się, że problemy z pamięcią czy koncentracją pojawiają się jeszcze przed podaniem chemioterapii. Wskazuje to na tzw. efekt nocebo. Pacjent negatywnie nastawia się na skutki podania leku, obawia się pogorszenia funkcjonowania a to z kolei nasila lub wywołuje objawy. Na gorsze funkcjonowanie poznawcze może mieć też wpływ zmęczenie wywołane przez leki chemioterapeutyczne, stres, lęk lub depresja.
Jak leczyć chemobrain?
U osób z chorobami nowotworowymi można stosować te same metody usprawniania, jakie stosuje się u osób, u których zaburzenia poznawcze wynikają z innych przyczyn. Istnieje kilka metod treningów z wykorzystaniem programów komputerowych, które poprawiają pamięć, szybkość psychomotoryczną, uwagę i uczenie się.
Jedną z metod jest system RehaCom. Przeznaczony jest do rehabilitacji osób z zaburzeniami pamięci, uwagi, zdolności wzrokowo-motorycznych, umiejętności wzrokowo-przestrzennych, rozumowania logicznego i funkcji planowania.
W USA powstała metoda treningowa skonstruowana specjalnie z myślą o osobach po leczeniu onkologicznym (MAAT – Memory and Attention Adaptation Training). Trening poprawia pamięć słowną i szybkość przetwarzania informacji, a ponadto zwiększa samoświadomość i uczy jak radzić sobie z zaburzeniami w życiu codziennym. W Polsce metoda nie jest dostępna.
Korzyści przynosi także metoda redukcji stresu Mindfulness. Metoda wywodzi się z praktyk medytacyjnych i uczy uważności – celowego kierowania uwagi na to, co dzieje się w chwili obecnej. Badania nad skutecznością metody u kobiet we wczesnym stadium raka piersi wykazały, że trening uważności obniża poziom kortyzolu (hormonu stresu), stabilizuje poziom cytokin i wpływa na lepszą jakość życia.
Autor: Maja Kochanowska
Źródło: Bury M. (2015). Uwarunkowania zaburzeń poznawczych powstających wskutek leczenia onkologicznego i wybrane sposoby terapii kognitywnej. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 15(1), 26-32.
