Aspartam wynaleziony w 1965 roku przez firmę GD-Searle jest intensywnym sztucznym słodzikiem o słodyczy około 200 razy większej, niż sacharoza i jest stosowany na świecie jako dodatek do ponad 6000 produktów spożywczych. Jego historia jest prawdziwym rollercoasterem naukowych kontrowersji. Pomimo wcześniejszych wątpliwości, od lat 80. XX wieku aspartam był uznawany za bezpieczny. Przegląd kluczowych wyników badań opublikowany przez Butchko i współpracowników w 2002 roku wskazywał, że nie ma wystarczających dowodów, które by kwestionowały bezpieczeństwo aspartamu stosowanego w zalecanych dawkach (Butchko et al., 2002). Wszystko zmieniło się w 2005 roku, kiedy włoski Instytut Ramazziniego opublikował badania sugerujące, że aspartam może być rakotwórczy.
Aspartam na celowniku: pierwsze kontrowersje i decyzja EFSA
Publikacja wyników tych badań wywołała międzynarodowe poruszenie, a media szybko podchwyciły sensacyjny temat. W badaniu przeprowadzonym na szczurach wykazano związek między spożyciem aspartamu a wzrostem liczby nowotworów. Jednak Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority, EFSA) oraz inne instytucje, takie jak Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA), szybko podważyły te wyniki. Co skłoniło ekspertów do zakwestionowania tych doniesień?
EFSA zwróciła uwagę na poważne błędy metodologiczne: brak kontroli chorób u zwierząt, obserwowanie ich do naturalnej śmierci (co naturalnie zwiększa częstość nowotworów) oraz niedostateczną dokumentację danych. Wyniki te nie były wystarczająco przekonujące, co znajdywało potwierdzenie w stanowisku ekspertów dotyczącym bezpieczeństwa aspartamu (EFSA, 2006).
Pierwsze wątpliwości po decyzji EFSA z 2006 roku pojawiły się już w rok później na skutek kontynuacji badań Instytutu Ramazziniego, których wyniki opublikowano w 2007 roku. Sugerowały one, że nawet niskie dawki aspartamu mogą być związane z rozwojem nowotworów u szczurów, w tym chłoniaków i białaczek. EFSA w 2009 roku ponownie przeanalizowała te dane i uznała, że nie zmieniają one jej wcześniejszego stanowiska na temat bezpieczeństwa aspartamu (EFSA, 2009).
Dołącz do nas!
Tu znajdziesz przygotowane specjalnie dla Ciebie darmowe wsparcie w zmaganiach z rakiem!
Czy aspartam powoduje raka? Nowe dane zmieniają perspektywę
Pierwsze badanie, którego wyniki po długim czasie zmąciły spokój naukowców, pojawiło się w 2020 roku. Badanie „High Concentrations of Aspartame Induce Pro-Angiogenic Effects in Ovo and Cytotoxic Effects in HT-29 Human Colorectal Carcinoma Cells” (Maghiari et al., 2020) wykazało, że wysokie stężenia aspartamu mają działanie proangiogenne, co znaczy, że wspierają one tworzenie nowych naczyń krwionośnych, co jest procesem sprzyjającym rozwojowi guzów nowotworowych. Jednocześnie stwierdzono cytotoksyczność wobec komórek raka jelita grubego, co sugeruje, że aspartam może być zaangażowany w rozwój tego rodzaju nowotworu.
Na kolejne potwierdzenia potencjalnego szkodliwego działania aspartamu nie trzeba było długo czekać. Już w 2021 roku opublikowano wyniki badania „Aspartame and cancer – new evidence for causation” (Landrigan & Straif, 2021), które ponownie wskazywały na rakotwórczość aspartamu, szczególnie przy ekspozycji prenatalnej. Wykazano, że potomstwo gryzoni narażonych na aspartam miało znacznie wyższe ryzyko rozwoju nowotworów, a wyniki te potwierdziły wcześniejsze kontrowersyjne ustalenia Instytutu Ramazziniego z 2005 roku.
Jeszcze w tym samym roku opublikowano badanie „Aspartame induces cancer stem cell enrichment through p21, NICD and GLI1 in human PANC-1 pancreas adenocarcinoma cells” (Gezginci-Oktayoglu et al., 2021), które wykazało, że spożycie aspartamu zwiększa populację komórek macierzystych raka trzustki. Te komórki są znane ze swojej wysokiej agresywności i odporności na terapie, co sugeruje, że aspartam może wspierać rozwój istniejących nowotworów.
Niepokojące wyniki nie dotyczyły jedynie badań na komórkach i zwierzętach. W roku 2022 pojawiła się publikacja wyników badania epidemiologicznego NutriNet-Santé Study (Debras et al, 2002), w którym prawie ośmioletniej obserwacji poddano ponad 100 tysięcy uczestników. Zaobserwowano, że wysokie spożycie aspartamu wiąże się z 15% wzrostem ryzyka rozwoju nowotworów ogółem, 22% wzrostem ryzyka raka piersi oraz 15% wzrostem ryzyka rozwoju nowotworów związanych z otyłością. W kolejnym roku 2023 czasopismo International Journal of Cancer opublikowało pracę pt: „Consumption of aspartame and other artificial sweeteners and risk of cancer in the Spanich multicase-control study, będącą wynikiem badania, w którym wzięło udział ponad 10 tys. uczestników. Zauważono, że u osób z cukrzycą, które spożywają duże ilości tego słodzika ryzyko rozwoju raka żołądka jest dwukrotnie wyższe, w stosunku do osób, które używały aspartamu w niewielkich ilościach (Palomar-Cros et al.,2023). Nie wszystkie badania potwierdzały przytoczone wyniki, we wspomnianej przed chwilą obserwacją nie zaobserwowano jednak związku spożycia aspartamu z rozwojem innych nowotworów u osób zdrowych, podobnie, jak w 30-letniej obserwacji zdrowia kobiet w ramach the Nurses’ Heath Studies (Romanos-Nanclares et al., 2024).
IARC opiniuje: aspartam jest możliwym kancerogenem dla człowieka
IARC (International Agency for Research on Cancer, IARC), która jest organizacją odpowiedzialna za ocenę potencjalnych zagrożeń rakotwórczych wynikających z ekspozycji na różne substancje, działająca pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaklasyfikowała w roku 2023 aspartam jako „możliwy kancerogen dla człowieka” (grupa 2B). Taka klasyfikacja oznacza, że istnieją ograniczone dowody na rakotwórczość tej substancji u ludzi, ale mocne dowody na jej szkodliwe działanie w badaniach na zwierzętach. W tym przypadku zaobserwowano zwiększoną częstość występowania guzów wątroby przy wysokich dawkach spożycia aspartamu. Decyzja ta nie oznacza jednoznacznie, że aspartam powoduje raka, ale wskazuje na potrzebę dalszych badań (IARC, 2023)
Do grupy 2B, w której znajduje się aspartam, należą także inne substancje, które mogą być znane z codziennego życia. Przykładem są spaliny z silników benzynowych, których związki chemiczne mogą prowadzić do uszkodzeń genetycznych. Podobnie, ekstrakty z aloesu, stosowane czasem w suplementach diety, znalazły się w tej grupie ze względu na możliwe uszkodzenia DNA stwierdzone w badaniach na zwierzętach. Nawet tradycyjne marynaty azjatyckie, ze względu na specyficzne procesy fermentacji, mogą zwiększać ryzyko nowotworu przełyku, co uplasowało je w tej samej grupie.
Dla porównania, substancje z grupy 1 – czyli te jednoznacznie uznane za kancerogenne dla człowieka – to m.in. dym tytoniowy, alkohol oraz azbest, który od dawna kojarzony jest z rakiem płuc i międzybłoniakiem. W grupie 2A, obejmującej „prawdopodobne kancerogeny”, znajduje się np. glifosat, szeroko stosowany składnik herbicydów, oraz smażone mięso, w którym podczas wysokotemperaturowego smażenia powstają związki chemiczne mogące uszkadzać DNA.
Czy aspartam jest naprawdę groźny? Bezpieczne dawki
Członkowie JECFA, tj. Wspólnego Komitetu Ekspertów ds. Dodatków do Żywności przy WHO i FAO ( Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives, JECFA) podjęli decyzję o utrzymaniu dotychczasowej dawki ADI, czyli akceptowalnej dziennej dawki aspartamu na poziomie 40 mg/kg masy ciała i nie stwierdzili konieczności zmiany dotychczasowych zaleceń na podstawie dostępnych danych. Podobnie Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa Żywności (EFSA) regulujący bezpieczeństwo używania dodatków do żywności nie zmienił, jak dotychczas swojego stanowiska z 2013r. i utrzymał tę samą dawkę ADI (EFSA, 2013). W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej ADI jest wyższe i wynosi 50 mg/kg (FDA, 2023).
Co w praktyce oznacza dawka ADI? Aby przekroczyć limit spożycia 40 mg/kg masy ciała, osoba ważąca 70kg musiałaby spożywać od 9 do 14 puszek napoju słodzonego aspartamem dziennie.
Światowa Organizacja Zdrowia nie wydała odrębnego stanowiska na temat bezpieczeństwa aspartamu, ale potwierdziła, że spożycie go w dawkach zaproponowanych przez JECFA jest bezpieczne. Jednocześcnie eksperci z WHO popierają konieczność dalszych badań nad wpływem aspartamu na zdrowie człowieka, zwłąszcza w kontekście nowotworów i chorób przewlekłych.
Ostrożność i zdrowy rozsądek przede wszystkim
Mimo licznych badań prowadzonych na temat aspartamu jako substancji potencjalnie kancerogennej, wciąż brakuje jednoznacznych danych dotyczących długoterminowego wpływu tego słodzika na zdrowie człowieka. Należy również pamiętać, że aspartam dodawany jest do produktów spożywczych z innymi środkami słodzącymi. Dlatego też badania jego ewentualego wpływu na rozwój nowotworów będą trwały, a ich wyniki mogą zmienić optykę na ten temat. Dzisiaj wydaje się, że sporadyczne spożycie aspartamu – na przykład w okazjonalnie wypitym napoju zawierającym tę substancję, czy zjedzonym deserze – prawdopodobnie nie stanowi większego zagrożenia dla zdrowia, to jednak szczególną ostrożność powinny zachować kobiety w ciąży. Badania wskazujące na potencjalne skutki ekspozycji prenatalnej na aspartam sugerują, że rozwijające się dziecko może być bardziej podatne na działanie substancji chemicznych.
Dla osób, które regularnie spożywają wysoko przetworzoną żywność i napoje – często pełne sztucznych słodzików – kontrowersje wokół aspartamu są kolejnym powodem, aby zmienić swoje podejście do diety. Zamiast szukać zamienników cukru w postaci słodzików, warto rozważyć ograniczenie słodkich produktów i postawić na różnorodną dietę pełną świeżych warzyw, owoców i produktów nieprzetworzonych. To podejście nie tylko ograniczy ekspozycję na potencjalnie szkodliwe substancje, ale także przyniesie szereg korzyści zdrowotnych, takich jak lepsze samopoczucie i naturalną regulację wagi.
Podsumowując, wybór należy do nas. Warto jednak pamiętać, że zdrowy styl życia i umiar są zawsze najlepszym rozwiązaniem – zarówno w kontekście spożywania cukru, jak i słodzików. Zamiast stawiać na „zero kalorii”, wybierzmy drogę naturalnych, świeżych składników i świadomej, zrównoważonej diety.
Bibliografia
- Butchko et al., 2002
Butchko, H., Stargel, W., Comer, C. P., Mayhew, D., Benninger, C., Blackburn, G. L., de Sonneville, L. D., Geha, R., Hertelendy, Z., Koestner, A., Leon, A. S., Liepa, G. U., McMartin, K., Mendenhall, C. L., Munro, I. C., Novotny, E. J., Renwick, A. G., Schiffman, S. S., Schomer, D. L., Shaywitz, B. A., Spiers, P. A., Tephly, T. R., Thomas, J. A., Trefz, F. K. (2002).
Aspartame: review of safety.
Regulatory Toxicology and Pharmacology, 35(2 Pt 2), S1-S93.
Zobacz publikację - EFSA, 2006
European Food Safety Authority.
EFSA assesses new aspartame study and reconfirms its safety.
Zobacz pełny dokument EFSA - EFSA, 2009
European Food Safety Authority.
Updated opinion on a key study provided by the Ramazzini Institute.
EFSA Journal, 7(12):948, 1-18.
Zobacz pełny raport EFSA - EFSA, 2013
Scientific Opinion on the re-evaluation of aspartame (E 951) as a foodadditive
Zobacz pełny raport EFSA - Maghiari et al., 2020
Maghiari, A., Coricovac, D., Soica, C., Mioc, M., Pinzaru, I., & Dehelean, C.
High concentrations of aspartame induce pro-angiogenic effects in ovo and cytotoxic effects in HT-29 human colorectal carcinoma cells.
Experimental and Therapeutic Medicine, 20(3), 2449-2455.
Zobacz publikację - Landrigan & Straif, 2021
Landrigan, P. J., & Straif, K.
Aspartame and cancer – new evidence for causation.
Environmental Health, 20(1), 88.
Zobacz publikację - Gezginci-Oktayoglu et al., 2021
Gezginci-Oktayoglu, S., Ercin, M. E., & Karataylı, S. C.
Aspartame induces cancer stem cell enrichment through p21, NICD and GLI1 in human PANC-1 pancreas adenocarcinoma cells.
Toxicology in Vitro, 74, 105145.
Zobacz publikację - Debras C. et al., 2022
Artificial sweeteners and cancer risk: Results from the NutriNet-Santé population-based cohort study. PLoS Med. 2022 Mar 24;19(3):e1003950.
Zobacz publikację - IARC, 2023
International Agency for Research on Cancer.
IARC Monographs evaluate aspartame and classify it as a possible carcinogen (Group 2B).
Zobacz pełny raport IARC - FDA, 2023
U.S. Food and Drug Administration.
FDA Statement on Aspartame Safety and ADI levels.
Zobacz pełny dokument FDA - Palomar-Cros et al., 2023
Palomar-Cros, A., et al. (2023). „Consumption of aspartame and other artificial sweeteners and risk of cancer: MCC-Spain study.” International Journal of Cancer.
Zobacz publikację - Romanos-Nanclares et al., 2024
Romanos-Nanclares, A., Schernhammer, E., et al. (2024). „Consumption of aspartame and risk of breast cancer in the Nurses’ Health Study: A 30-year follow-up.” Journal of Clinical Nutrition.
Zobacz publikację
autorka: dr Joanna Neuhoff-Murawska, Fundacja Onkologiczna Alivia
