Immunoonkologia – przełom w leczeniu nowotworów

Immunoonkologia to dziedzina polegająca na wykorzystywaniu sił układu odpornościowego w leczeniu nowotworów. Sama koncepcja nie jest nowa, ale dopiero w ostatnich kilku latach nastąpił prawdziwy przełom. W lutym 2016 roku Amerykańskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej uznało terapię immunologiczną za największe osiągnięcie w leczeniu raka w 2015 r.

Na czym polega immunoterapia?

Pierwsze próby immunoterapii prowadzono już w XIX wieku. Zauważono wtedy, że pacjenci zarażeni bakteriami chorobotwórczymi w niektórych przypadkach zwalczają zarówno infekcję, jak i chorobę nowotworową. Zarażenie bakteriami mobilizuje bowiem układ odpornościowy, który czasami zyskiwał siły, aby pokonać również raka. Niestety działo się tak tylko w niektórych przypadkach. Próby celowego zarażania pacjentów bakteriami chorobotwórczymi szybko porzucono, ponieważ wielu pacjentów nie wytrzymywało tak toksycznego leczenia.

Do badań nad immunoterapią powrócono w latach 80. XX wieku. Zaczęto wtedy stosować tzw. cytokiny, czyli leki mające na celu stymulować układ odpornościowy. Leki tego typu u niektórych pacjentów przynosiły dobre rezultaty, jednak ogólnie ich skuteczność oraz toksyczność nie były zadowalające.

Dopiero w ostatnich latach poznano przyczyny niepowodzenia terapii cytokinami. Okazało się, że komórki nowotworowe mają zdolność do hamowania aktywności układu odpornościowego. Działanie cytokin można więc porównać do prób rozpędzenia samochodu, który ma wciśnięty hamulec. Najnowsze leki immunologiczne mają na celu wyłączenie tych „hamulców”. Dzięki temu odblokowują naturalne siły układu odpornościowego.

Te „hamulce” to cząsteczki CTLA4 (w węzłach chłonnych) oraz PD-1 i PD-L1 (w mikrośrodowisku guza). Stanowią one tzw. punkty kontroli odpowiedzi immunologicznej. Komórki nowotworowe aktywując te cząsteczki unikają komórek odpornościowych. Nowe leki immunologiczne – przeciwciała anty-CTLA4 lub przeciwciała anty-PD1 umożliwiają komórkom odpornościowym – limfocytom T zwalczanie komórek nowotworu.

Leki nowoczesnej immunoterapii

Pierwszym lekiem, który można określić celowaną immunoterapią jest ipilimumab (przeciwciało anty-CTLA4) stosowany w leczeniu zaawansowanego czerniaka. Wyniki badań klinicznych prowadzonych przez 10 lat wykazały, że wprowadzenie ipilimumabu zwiększyło odsetek pacjentów przeżywających 12 miesięcy z ok. 25% do 48%, a odsetek chorych, którzy przeżyli 3 lata – z mniej niż 8% do ponad 21%. Co więcej, wyniki wskazują, że pacjenci, którzy przeżyją 3-5 lat mają bardzo dobre rokowania na dalsze lata.

Inne leki to pembrolizumab i niwolumab. Ten pierwszy zarejestrowany jest w leczeniu czerniaka i niedrobnokomórkowym raku płuca, a trwają badania nad jego zastosowaniem w nowotworach głowy i szyi. Niwolumab z kolei, początkowo zarejestrowany w terapii czerniaka, niedrobnokomórkowym raku płuca i raku nerkowokomórkowym, ostatnio uzyskał przyspieszoną zgodę FDA (Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków) na zastosowanie w leczeniu chłoniaka Hodgkina. Ponadto, trwają również badania kliniczne nad jego wykorzystaniem u pacjentów z zaawansowanymi nowotworami głowy i szyi.

W marcu 2016 roku FDA przyznała status priorytetowej oceny dla cząsteczki atezolizumab stosowanej w leczeniu pacjentów z rakiem urotelialnym pęcherza moczowego. Status priorytetowej oceny przyznawany jest lekom, które w ocenie specjalistów z FDA posiadają potencjał poprawy bezpieczeństwa i skuteczności leczenia poważnych chorób. Skuteczność atezolizumabu badana jest również w raku piersi, raku nerki i raku płuca.

Skutki uboczne immunoterapii

Immunoterapia nie wywołuje „typowych” skutków ubocznych. Tradycyjna chemioterapia działa na komórki, które są w fazie podziału, ponieważ komórki nowotworowe charakteryzują się intensywnymi podziałami. Leki działające na komórki w fazie podziału przy okazji uszkadzają jednak również zdrowe komórki, które też akurat były w trakcie podziału. Typowym skutkiem ubocznym chemioterapii jest więc wypadanie włosów, ponieważ komórki w cebulkach włosowych szybko się dzielą. Częste są też problemy z układem pokarmowym i oddechowym spowodowane przez zahamowanie odnawiania się śluzówek.

Leki immunologiczne mają inny mechanizm działania, dlatego nie wywołują takich skutków ubocznych. Powodują jednak inne uciążliwości, wynikające z reakcji autoimmunologicznych (nadmiernej aktywności układu odpornościowego). Do najczęstszych skutków ubocznych należy m.in. zmęczenie, biegunka, wysypka, świąd skóry. Mogą też wystąpić bardziej groźne reakcje np. autoimmunologiczne zapalenie jelita grubego, wątroby, przysadki, tarczycy, czy skóry.

Autor: Maja Kochanowska

• Portal immuno-onkologia.pl
• Poradnik Co warto wiedzieć – Immunoterapia. Program Edukacji Onkologicznej
• Piotr Wysocki, Immunoterapia nowotworów — leczenie systemowe w XXI wieku. Journal of Oncology, wydanie specjalne 2014