Najczęstsze dolegliwości, które wpływają na sposób żywienia w chorobie onkologicznej

W przebiegu choroby nowotworowej regularne spożywanie wartościowych posiłków jest podstawowym elementem procesu leczenia. Niestety może okazać się to problematyczne w obliczu dolegliwości często towarzyszących leczeniu onkologicznemu. Brak apetytu, nudności, ból i suchość w jamie ustnej, biegunki czy zaparcia to jedne z najczęstszych przyczyn rezygnacji ze spożywania posiłków. Warto wiedzieć w jaki sposób sobie z nimi radzić.

Brak apetytu 

Może mieć wiele przyczyn. Najczęściej wynika z fałszywego uczucia sytości wywołanego m.in. związkami produkowanymi przez rosnące komórki nowotworowe jak i układ odpornościowy człowieka. Dodatkowo brak ochoty na jedzenie może być wynikiem stresu, zmiany odczuwania smaków i zapachów, nudności, albo być konsekwencją działania niektórych leków. Spożycie żywności ogranicza też umiejscowienie guza w przewodzie pokarmowym, chemio- i radioterapia, a także depresja.

Sposobem na brak apetytu jest przede wszystkim jedzenie małych porcji, ale z większą częstotliwością. Każdy kęs się liczy. Choć nie jest to łatwe w okresie leczenia czasami trzeba jeść z rozsądku nie poczucia apetytu. By sobie pomóc dobrze mieć stałe pory posiłków. Oczekiwanie na uczucie głodu może być zgubne. Warto próbować także nowych potraw i sposobów ich przyrządzania, ponieważ zmiany w odczuwaniu smaków mogą spowodować, że dotychczas lubiane potrawy będą nieakceptowalne. Jeśli drażniący wydaje się być zapach jedzenia można przed posiłkiem przewietrzyć pomieszczenie. Zdecydowanie łatwiej zjeść większą ilość posiłku, który jest płynny lub wilgotny albo miękki chłodny czy zamrożony. Z tego względu dobrą opcją mogą być koktajle, musy, zupy czy mięso w sosach lub lody. Warto o tym pamiętać. Jeśli ilość jedzenia jaką spożywamy jest ograniczona poleca się do posiłków dodawać produkty o dużej kaloryczności (orzechy, oleje, masło, jogurt grecki) i zawartości białka (mięso, ryby, jaja, produkty mleczne). W takiej sytuacji może sprawdzić się także żywność medyczna spożywana samodzielnie lub w ramach posiłku, jeśli oczywiście lekarz wyrazi zgodę na jej stosowanie w naszym przypadku. 

Nudności i wymioty

Mogą być spowodowane chemio- i radioterapią, a także przyjmowanymi lekami, silnym bólem, zaleganiem jedzenia w żołądku, uporczywym kaszlem, zbyt niskim lub zbyt wysokim poziomem cukru we krwi, czy niedoborami wapnia. Niezależnie od przyczyny walka z nimi jest bardzo ważna, ponieważ niekontrolowane drastycznie obniżają apetyt a tym samym przyczyniają się do zwiększenia tempa utraty masy ciała w czasie leczenia. 

Już przed wdrożeniem leczenia zaleca się porozmawiać z lekarzem o stosowaniu leków przeciwwymiotnych, dzięki czemu otrzymamy odpowiedni środek bezpieczny do stosowania w trakcie trwania terapii. Co jeszcze możemy zrobić? Posiłki dobrze jest jeść powoli, w małych porcjach by nie obciążać żołądka. Niepolecane są nasilające nudności potrawy słodkie, tłuste i smażone. Mniej drażniący zapach mają dania chłodniejsze i przestudzone, co również może być pomocne, kiedy każda woń powoduje nudności. Po jedzeniu warto odpocząć także w pozycji siedzącej i nie wykonywać gwałtownych ruchów. Jeśli mdłości lub wymioty mają miejsce głownie rano przed wstaniem można zjeść suchy produkt – wafel ryżowy czy pieczywo chrupkie. Pomocne może okazać się także ssanie kostek lodu lub cukierków miętowych. Płyny również pijemy powoli najlepiej przed posiłkiem lub po nim. Do picia sprawdza się napar z miętym, rumianku lub herbata z dodatkiem imbiru. 

Ból lub suchość w jamie ustnej

Inną dolegliwością może być ból lub suchość w jamie ustnej tzw. kserostomia. Występuje ona szczególnie często w przypadku radioterapii okolic głowy i szyi, a także podczas zastosowania niektórych rodzajów chemioterapii lub leków. W tym przypadku obok prawidłowej higieny jamy ustnej niezbędne jest jej nawilżanie stąd warto pić często i zawsze mieć przy sobie wodę. Ulgę mogą przynieść także kostki lodu przygotowane z wody albo naparu z rumianku czy herbaty miętowej. W przypadku suchości w ustach pomocne może być także ssanie cukierków czy żucie gumy, które pobudzają produkcję śliny. Unikamy natomiast produktów suchych i lepkich jak orzechy, herbatniki. Posiłki stałe zaleca się podawać z dodatkiem sosu, masła itp. tak aby były łatwiejsze do przełknięcia. Z tej samej przyczyny ułatwieniem może być także rozdrobnienie posiłków albo picie przez słomkę, jeśli w jamie ustnej pojawiły się owrzodzenia czy nadżerki. Znaczenie ma też temperatura jedzenia – lepiej, jeśli będzie miało temperaturę pokojową lub będzie chłodne. Unikać należy z kolei owoców i soków cytrusowych, słonych i ostrych potraw i oczywiście używek. Jeśli możliwe jest spożycie wyłącznie płynów warto z lekarzem porozmawiać o wprowadzeniu do jadłospisu żywności medycznej, która pomoże w dostarczeniu odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych. Jeśli jedzenie na skutek zmian w jamie ustnej staje się niemożliwe konieczne może okazać się założenie tzw. sztucznego dostępu i podawanie żywności medycznej bezpośrednio do żołądka. Wytworzenie sztucznego dostępu w przypadku nowotworów głowy szyi jest zasadne jeszcze przed rozpoczęciem leczenia by być przygotowanym na taką ewentualność. Choć brzmi to poważnie warto się na to zgodzić, ponieważ ta odwracalna ingerencja, może umożliwić kontynuację leczenia i uratować życie.  

Biegunka

Do wystąpienia biegunki może doprowadzić uszkodzenie komórek nabłonka jelitowego w trakcie chemioterapii i/lub radioterapii. Podobne działanie mogą mieć podawane leki. Dodatkowo w czasie leczenia onkologicznego może dojść do przerostu mikrobioty jelitowej, co wraz z upośledzeniem wchłaniania, może prowadzić do biegunek tłuszczowych. Kiedy mamy do czynienia z biegunką? U osoby dorosłej muszą być obecne luźne i płynne lub półpłynne stolce więcej niż 3 razy na dobę.

W czasie trwania biegunki konieczne jest regularne uzupełnianie płynów. Dlatego warto pić przez cały dzień w małych porcjach, ponieważ zapotrzebowanie na płyny może wzrosnąć nawet do 3 litrów. Do picia sprawdzi się woda lub słaba herbata. Ponadto warto rozważyć uzupełnienie utraconych składników mineralnych przy pomocy specjalnych płynów nawadniających dostępnych w aptece bez recepty. Jeśli możliwe jest jedzenie konieczne jest zastosowanie diety o ograniczonej ilości błonnika. Unikamy zatem takich produktów jak pieczywo pełnoziarniste, suszone owoce, świeże warzywa i owoce, orzechy, nasiona roślin strączkowych. Warzywa jemy bez skórek i pestek w formie gotowanej eliminując z menu rośliny kapustne, strączkowe, cebulowe i szpinak. Unikamy też potraw tłustych, smażonych, ostrych i kawy. Polecane natomiast są produkty bogate w skrobię i potas jak banany, ziemniaki, ryż, a także jagody. Jeśli biegunka nie ustępuje można spróbować zastąpić słodkie mleko i produkty mleczne wariantami bezlaktozowymi. Jeśli mimo wszystkich modyfikacji diety nie udaje się opanować biegunki warto skonsultować się z lekarzem i poprosić o leki na biegunkę. 

Zaparcia

Podczas przyjmowania leków zwłaszcza przeciwbólowych (m.in. opioidowe) mogą pojawić się zaparcia. W walce z nimi konieczne jest zwiększenie spożycia płynów tak by wynosiło co najmniej 1-5-2 litrów dziennie, a także ilości błonnika pokarmowego. Ten kryje się w produktach zbożowych takich jak ciemne pieczywo, ryż brązowy, grube kasze, makaron pełnoziarnisty, płatki owsiane, otręby, a także w warzywach (w tym strączkowych) i owocach. Jeśli ze względu na typ nowotworu konieczne jest stosowanie się do zasad diety łatwostrawnej źródłem błonnika w menu mogą być gotowane warzywa i owoce bez skórek i pestek, a także rozpuszczalny błonnik roślinny dostępny w aptekach. Na pracę jelit ma wpływ także ruch, dlatego jeśli to możliwe polecane są spacery. 

Zmiana odczuwania smaku i zapachu

Choroba nowotworowa oraz jej leczenie mogą także zmienić sposób w jaki odczuwamy smak i zapach jedzenia. Ulubione potrawy mogą nagle smakować jak papier czy zyskać gorzki lub metaliczny smak. Pierwsza zasada to sięganie po produkty, które aktualnie smakują dobrze i opieranie na nich jadłospisu. Korzystna jest też zamiana produktów np. jeśli mięso czerwone smakuje metalicznie warto sprawdzić czy akceptowalne jest białe. W przypadku metalicznego posmaku w ustach dobrym rozwiązaniem mogą być też inne niż metalowe sztućce. W przypadku mięsa przydatne może okazać się też jego marynowanie lub podawanie go w sosie. Potrawy, które wydają się gorzkie można próbować dosładzać. Zmiany smaku są najczęściej przejściowe, dlatego warto co kilka dni próbować różnych potraw. To co dziś wydaje się niesmaczne za kilka dni może okazać się akceptowalne. 

Autor: dr inż. Katarzyna Zadka, dietetyk

Źródła: 

https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/physical-side-effects.html

https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/side-effects

Kapała A., Kłęk. S. Leczenie żywieniowe. Varia Medica. 2019: 3(1).77–87

Kapała A. Nutritional therapy during the treatment of head and neck cancer. Oncol Clin Pract 2018;14(2):79-85.