Radioterapia protonowa – na czym polega i dla kogo jest przeznaczona

Kiedy w roku 1946 R. R. Wilson zaproponował schemat leczenia wiązką protonową, była to jedynie teoretyczna propozycja. Jednak rozwój fizyki stosowanej, wykorzystującej najnowsze zdobycze technologii takie jak cyklotron izochroniczny, sprawiają, że od wielu lat teoria zamienia się w praktykę. Radioterapia protonowa (inaczej terapia protonowa, protonoterapia) staje się coraz szerzej stosowana, od niedawna również w Polsce.

Na czym polega terapia protonowa?

W cyklotronie dochodzi do rozpędzenia protonów do prędkości odpowiadającej połowie prędkości światła, generując tym samym ogromną ilość energii. Tym jednak co czyni cyklotron tak skutecznym narzędziem w kierunkowej radioterapii, jest jego zdolność do skoncentrowania wiązki na wybranym fragmencie tkanki wewnątrz ciała, w odróżnieniu od tradycyjnego naświetlania fotonami gdzie główny strumień cząstek skierowany jest wpierw na skórę. Jest to możliwe, dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu pola magnetycznego zakrzywiającego ruch protonów, a tym samym tworzącego pętlę cząsteczek, która mówiąc w uproszczeniu, omija zewnętrzną warstwę skóry.

Terapia protonowa w Polsce i na świecie

Terapia protonowa od początku lat sześćdziesiątych zdobywa ogromną popularność na całym świecie. Ze względu na zaawansowanie technologiczne cyklotronów, najwięcej ośrodków stosujących protonoterapię znajduje się w USA i Japonii. W Europie najbliższym ośrodkiem jest prężnie działający Proton Therapy Center w czeskiej Pradze, poza tym cyklotrony medyczne znajdują się między innymi w Berlinie i Monachium.

Pierwszy Polski ośrodek został zbudowany w 2015 roku w Bronowicach pod Krakowem. Początkowo z Centrum Cyklotronowego w Bronowicach mogli korzystać jedynie pacjenci z nowotworem oka, skierowani z Oddziału Klinicznego Okulistyki i Onkologii Okulistycznej Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Od września 2016 roku Centrum realizuje radioterapię protonową również u chorych na nowotwory zlokalizowane poza narządem wzroku. Świadczenie jest wykonywane przez Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie Odział w Krakowie, a listę refundowanych wskazań można znaleźć na stronie www.protonoterapia.pl/

Zastosowanie protonów

Podstawową zaletą terapii protonowej jest jej precyzja. Skoncentrowana wiązka cząsteczek jest w stanie wniknąć w ciało pacjenta na głębokość prawie 30 cm i oddziaływać na zmienione tkanki, z niespotykaną dotąd dokładnością, minimalizując tym samym niepożądane uszkodzenia pobliskich narządów. To właśnie te cechy terapii protonowej sprawiają, że jest niezastąpiona przy leczeniu zmian nowotworowych występujących w trudno dostępnych i głęboko ulokowanych miejscach.

Początkowo, terapia protonowa była przeznaczona wyłącznie dla osób dotkniętych czerniakiem błony naczyniowej gałki ocznej oraz przy leczeniu guzów u podstawy czaszki. Wraz z rozwojem medycyny, zastosowanie skoncentrowanej wiązki protonów znalazło zastosowanie m.in. u chorych z nowotworami gałki ocznej, mózgu, rdzenia kręgowego oraz dzieci, u których naświetlenie fotonami w trakcie zwykłej radioterapii może wywołać nieodwracalne zmiany rozwojowe. Terapia protonowa wykazuje szczególnie dobre efekty przy trudnych przypadkach, również tam gdzie występują nowotwory szczególnie odporne na tradycyjne metody naświetlania.

Do leczonych protonowo nowotworów należą: czerniak oka, struniaki, nowotwory głowy i szyi, rak przełyku, rak trzustki, rak pęcherza moczowego, rak gruczołu krokowego, guzy podstawy czaszki, guzy związane z centralnym układem nerwowym (m.in. niektóre glejaki), nowotwory piersi, nowotwory wątroby, niektóre nowotwory płuca, chłoniaki, nowotwory wieku dziecięcego.

Przeciwwskazaniem do zastosowania terapii protonowej jest wystąpienie przerzutów.

Zalety terapii protonowej

Oprócz wspomnianej już precyzji oddziaływania, terapia wiązką protonów wykazuje również wiele innych zalet. Dzięki ograniczonej inwazyjności zmniejsza ryzyko wystąpienia ostrych i przewlekłych powikłań, a w przypadku raka krocza i prostaty, redukuje nawet o połowę ryzyko nietrzymania moczu oraz impotencji. Jest to możliwe dzięki obniżeniu niemal o 40% dawki promieniowania jakie przedostaje się do pęcherza i przyległych układów.

W przypadku leczenia wszelkich zmian patologicznych oka, terapia protonowa pozwala zminimalizować negatywne skutki i uchronić pacjenta przez uszkodzeniem funkcji zmysłów, dzięki czemu po zakończeniu leczenia możliwy jest powrót do normalnego życia w pełnej sprawności. Protonoterapia pozwala też skutecznie walczyć z guzami radioopornymi, dzięki precyzji aplikacji można bowiem zwiększyć porcję zastosowanego promieniowania o 25%, przy jednoczesnym obniżeniu dawki oddziałującej na zdrową tkankę o 40%.

Dzięki temu terapia protonowa notuje wyższy poziom wyleczenia i co najważniejsze niższy wskaźnik nawrotu nowotworu, niż standardowa radioterapia. Należy jednak pamiętać, że terapia protonowa nie jest uniwersalna. Jej zastosowanie dedykowane jest bardzo konkretnym przypadkom. Jednak wraz z ciągle postępującym rozwojem medycyny, należy spodziewać się, że leczenie skoncentrowaną wiązką protonów będzie zyskiwało nowe zastosowania, dając nadzieję i szanse na normalne życie coraz szerszej grupie osób.

• Proton Therapy Center
• Protonoterapia raka (terapia protonowa) – wskazania, ośrodki i koszty radioterapii hadronowej
• Krakowski cyklotron w końcu rozpoczął pracę. Jest umowa między NFZ a szpitalem uniwersyteckim
• Źródło zdjęcia: Romina.cialdella (Praca własna) [CC BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons