Rehabilitacja onkologiczna przy obrzękach

U pacjentów onkologicznych obrzęki mogą być objawem świadczącym o występowaniu przerzutów lub powikłaniem zastosowanego leczenia. Zwykle mają one charakter limfatyczny i pojawiają się w okolicach kończyn górnych, nóg lub głowy. Odpowiednio dobrana rehabilitacja pozwala na zmniejszenie obrzęku, zapobieganie jego konsekwencjom i przywrócenie należytego komfortu życia. Co się na nią składa?

Obrzęk w nowotworze – skąd się bierze?

W wielu przypadkach obrzęk towarzyszy  leczeniu nowotworu. Pojawia się m.in. w wyniku zastosowania radioterapii, chemioterapii lub po przeprowadzonej operacji, podczas której usunięte zostały węzły chłonne. Mówimy wtedy o obrzęku limfatycznym. Borykają się z nim w szczególności osoby z rakiem piersi, prostaty, skóry na nogach bądź ramionach, a także narządów rozrodczych (zarówno męskich, jak i żeńskich). Jednak objaw ten dotyczy często również nowotworów głowy i szyi.

Obrzęk limfatyczny powstaje na skutek nagromadzenia się limfy – inaczej chłonki, czyli płynu krążącego w układzie limfatycznym (odpowiada za transportowanie limfocytów i białek z tkanek do układu krążenia). Może wystąpić bardzo szybko, ale nie musi. Zdarza się, że obrzęk pojawia się dopiero po kilku miesiącach lub latach po zakończeniu leczenia.

Jak rozpoznać obrzęk limfatyczny w chorobie nowotworowej?

Wyróżnia się kilka stopni nasilenia obrzęku limfatycznego. Każdy z nich ma swoje charakterystyczne objawy.

• Stopień 0 – inaczej utajony. Obrzęk jeszcze się nie pojawia, ale układ limfatyczny nie może już prawidłowo funkcjonować.
• Stopień I – odwracalny. Pojawia się delikatna opuchlizna ciała, po naciśnięciu skóry można zauważyć wgłębienie. Jeśli obrzęk dotyczy kończyn, znika samoistnie po ich wysokim ułożeniu.
• Stopień II – nieustępujący samoistnie. Obrzęk ciała nie zanika po podniesieniu kończyny. Nadmierna ilość tkanki łącznej zaczyna włóknieć i robi się twarda..
• Stopień III – tzw. słoniowacizna. Obrzęk jest bardzo duży, skóra twarda, można dostrzec też grudkowe zmiany lub spore wybrzuszenia. Istnieje ryzyko rozwoju trudno gojących się i głębokich ran na skórze.

Są pewne objawy, które mogą świadczyć o obrzęku limfatycznym. Należą do nich:

• uczucie ciężkości, rozpierania i  ból kończyny,
• zaburzenia czucia,
• rękawy, zegarek, bransoletka i inna biżuteria stają się wyraźnie ciaśniejsze i pozostawiają wgłębienia na skórze,
• zmiana temperatury w okolicy kończyny,
• ograniczenie siły oraz ruchomości w stawach kończyny.

Należy pamiętać o czynnikach zwiększających ryzyko wystąpienia obrzęku. Jednym z głównych jest niedostosowana do potrzeb aktywność fizyczna. Zbyt mało ruchu prowadzi do nadwagi a jeżeli ten stan przedłuża się to do otyłości. Taki stan znacznie utrudnia pracę i przeciąża układ limfatyczny. Nadmierna aktywność fizyczna może natomiast skutkować powstawaniem przeciążeń i urazów, które mogą prowokować wystąpienie obrzęku. Nie należy też zapominać o urazach i uszkodzeniach skóry, nawet najmniejsze zadrapanie potrafi być źródłem infekcji i obrzęku. 

Rehabilitacja onkologiczna przy obrzęku

Rehabilitacja jest podstawowym działaniem zapobiegającym i redukującym obrzęk w nowotworach. Dlatego tak ważne jest rozpoczęcie jej możliwie najwcześniej. Jednym z pierwszych zaleceń otrzymywanych przez pacjenta (zwykle tuż po przebytej operacji usunięcia węzłów chłonnych) jest układanie kończyny  powyżej klatki piersiowej przez określony czas. Przeważnie wykorzystuje się w tym celu specjalny klin. Wskazane może być też zakładanie rękawa kompresyjnego, ewentualnie dobrze dobranej bielizny uciskowej.

Ponadto wskazane są również  masaże limfatyczne, lub w razie potrzeby drenaże limfatyczne, które pozwalają na usprawnienie przepływu limfy. Wykonują je doświadczeni terapeuci. Leczenie obrzęku w nowotworze to również starannie dopasowane ćwiczenia. Same w sobie nie zredukują całkowicie obrzęku, jednak poprawa działania tzw. pompy mięśniowej w połączeniu z terapią manualną i odpowiednio dobranym zaopatrzeniem kompresyjnym pozwoli uporać się z obrzękiem. Aktywność fizyczna  pomaga w zachowaniu dobrej kondycji fizycznej i poprawie samopoczucia, zwiększa wydolność organizmu, a także zapobiega ograniczeniom ruchomości stawów. Jest to więc sprawdzony sposób na poprawę komfortu życia oraz kontrolowanie prawidłowej masy ciała. Wskazane są przede wszystkim ćwiczenia:

• oddechowe,
• aerobowe,
• rozluźniające,
• rozciągające,
• udrażniające.

Zalecane jest trenowanie w bandażach lub odzieży uciskowej. Ćwiczyć należy często, ale trzeba zachowywać przy tym odpowiednią intensywność – bez nadmiernego przeciążania organizmu. W doborze treningu warto skonsultować się z fizjoterapeutą zajmującym się KTP (kompleksową terapią przeciwobrzękową). 

Rehabilitacja obrzęku w nowotworach to także:

• dbanie o dobrze zbilansowaną dietę,
• unikanie bardzo obcisłych i niewygodnych ubrań oraz bielizny (poza medyczna odzieżą kompresyjną),
• ochrona ciała przed nadmierną ekspozycją na słońce,
• unikanie nakłuwania i uciskania kończyny podczas procedur medycznych takich jak pobieranie krwi, wlewy czy pomiar ciśnienia,
• dbanie o czystość i nawilżenie skóry,
• ochrona skóry przed skaleczeniami i ugryzieniami insektów.

Obrzęk limfatyczny – nowotwór. Rehabilitacja NFZ czy prywatnie?

Pacjenci onkologiczni mogą odbywać rehabilitację obrzęków bezpłatnie, w ramach świadczeń NFZ. W całej Polsce jest wiele ośrodków oferujących taką pomoc. Można znaleźć je m.in. w Łodzi, Krakowie, Warszawie, Tarnowie, Rzeszowie, Szczecinie i Koszalinie. Niezbędne jest przy tym skierowanie wystawione do specjalistycznej poradni (np. rehabilitacyjnej) lub na zabiegi fizjoterapii.

Organizowane są też różne turnusy leczniczo-uzdrowiskowe czy rehabilitacyjne. Istnieje możliwość skorzystania z takiej formy leczenia w ramach NFZ, ale trzeba pamiętać, że istnieją tu pewne ograniczenia. Pacjent musi spełniać określone warunki formalne i mieć skierowanie od lekarza POZ lub onkologa.

Regularna i odpowiednio prowadzona rehabilitacja pozwala na skuteczne leczenie obrzęków towarzyszących chorobie nowotworowej. Znacząco wpływa na poprawę jakości życia pacjenta. Im szybciej zostanie rozpoczęta, tym większe stają się szanse na zachowanie dobrego stanu zdrowia i uniknięcie nieprzyjemnych dolegliwości.

Autor: Fundacja Onkologiczna – Alivia

Konsultacja: mgr Anna Wiśnioch – fizjoterapeutka onkologiczna

Źródła:

• https://podyplomie.pl/onkologia/35078,obrzek-limfatyczny-u-chorych-na-raka-piersi
• https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2020/RPT/11%20BIP%20RAPORT_zalec_techn_art_48aa_obrzek_limfatyczny_po_leczeniu_raka_piersi.pdf
• https://www.mp.pl/pacjent/rehabilitacja/rehabilitacja-medyczna/128885,rehabilitacja-onkologiczna