Zespół ręka-stopa – jak sobie z nim radzić?

Zmiany skórne na dłoniach i stopach to częsta i bolesna pamiątka po niektórych lekach przeciwnowotworowych. Choć nie brzmi groźnie, zespół ręka-stopa potrafi skutecznie uprzykrzyć życie. Podpowiadamy, jak rozpoznać objawy i jak zadbać o skórę, by poczuć ulgę.

Co to właściwie jest zespół ręka-stopa?

Zespół ręka-stopa, znany też jako erytrodyzestezja dłoniowo-podeszwowa, to niepożądana reakcja skóry na niektóre leki stosowane w leczeniu nowotworów. Najczęściej pojawia się po kilku cyklach chemioterapii lub terapii celowanej – może dotyczyć leczenia z wykorzystaniem m.in. kapecytabiny, 5-fluorouracylu, docetakselu, cytarabiny, doksorubicyny, czy inhibitorów kinazy tyrozynowej. Utrzymuje się tygodniami, a objawy ustępują miesiąc lub dłużej po zakończeniu leczenia onkologicznego.

Co powoduje te zmiany skórne?

Nie poznano dokładnej przyczyny, ale uważa się, że ma to związek z wysiękiem leków stosowanych w chemioterapii z małych naczyń krwionośnych w dłoniach i stopach, co może być nasilane przez ciepło i tarcie. Przyczyną może być również gromadzenie się leków w gruczołach potowych i miejscowy ucisk.

Jakie objawy można zaobserwować w zespole-ręka stopa?

Objawy zaczynają się niewinnie: od mrowienia, pieczenia czy uczucia drętwienia w obrębie dłoni i stóp. Potem dochodzą zaczerwienienie, obrzęk, łuszczenie się skóry, pęcherze i bolesne pęknięcia. W zaawansowanych przypadkach trudno nawet chodzić czy trzymać kubek z herbatą. 

Rozpoznanie objawów i szybkie wdrożenie leczenia minimalizuje wpływ choroby na codzienne życie i leczenie onkologiczne.

Główne objawy, które obserwują u siebie pacjenci w trakcie leczenia przeciwnowotworowego to:

• Zaczerwienienie (rumień): najbardziej charakterystyczny objaw, często przypominający oparzenie słoneczne, pojawia się na dłoniach i podeszwach stóp.
• Ból i wrażliwość: pacjenci często zgłaszają ból, dyskomfort lub wrażliwość w dotkniętych obszarach, które mogą być nasilone.
• Opuchlizna i obrzęk: mogą towarzyszyć zaczerwienieniu i bólowi, utrudniając pracę rąk lub chodzenie.
• Drętwienie i mrowienie (dysestezja/parestezja): uczucie drętwienia, mrowienia lub pieczenia jest powszechne i może poprzedzać nawet widoczne zmiany skórne.
• Pękanie i łuszczenie się: to już jeden z bardziej dokuczliwych objawów, skóra może stać się sucha, pękać lub łuszczyć się, co czasami prowadzi do powstania otwartych ran lub pęcherzy.
• Pęcherze lub owrzodzenia (w ciężkich przypadkach): pojawiają się rzadko, szczególnie jeśli wcześniej nie leczono objawów.

W niektórych przypadkach mogą wystąpić także zmiany przypominające łojotokowe zapalenie skóry czy rogowacenie mieszkowe, a także wylewy podpaznokciowe czy wypadanie włosów.

Czy można temu zapobiec?

Nie zawsze, ale można ograniczyć ryzyko i złagodzić objawy. Co może pomóc?

• Unikaj podrażnień – nie chodź boso, nie noś ciasnych butów ani skarpet, zrezygnuj z gorących kąpieli i silnych detergentów. Uważaj na słońce i drażniące kosmetyki.
• Odpoczywaj, gdy możesz – ogranicz aktywności, które mocno obciążają dłonie i stopy (chodzi głównie o nacisk), jak długie spacery, bieganie czy ćwiczenia z hantlami.
• Postaw na wygodę – noś przewiewne, miękkie buty, możesz też sięgnąć po silikonowe wkładki amortyzujące.

Jak leczyć zespół ręka-stopa?

Jeśli objawy zespołu ręka-stopa znacząco utrudniają życie, onkolog może rozważyć zmniejszenie dawki, przerwanie leczenia lub włączenie innych leków. W łagodzeniu objawów pomogą terapie miejscowe (takie jak kortykosteroidy i środki nawilżające) i leki przeciwbólowe.

Główne metody leczenia miejscowego:

• Kremy i środki nawilżające na bazie mocznika są szeroko stosowane w celu nawilżenia i ochrony skóry, przy czym mocznik jest najczęściej wymienianym środkiem.
• Miejscowe stosowanie heparyny wykazało wysoką skuteczność i bezpieczeństwo w zmniejszaniu nasilenia objawów zespołu ręka-stopa, poprawie stanu skóry i przywróceniu jej homeostazy.
• Nowe roztwory do moczenia zawierające deksametazon, gentamycynę i witaminę B12 znacznie zmniejszają nasilenie objawów bez powodowania działań niepożądanych.
• Inne środki miejscowe obejmują kortykosteroidy, kwasy, sylimarynę, hennę i różne emolienty, choć w przypadku wielu z nich konieczne są dalsze badania.

Terapie ogólnoustrojowe i profilaktyczne:

• Celekoksyb (inhibitor COX-2) w połączeniu z kremem z mocznikiem są skuteczne w zapobieganiu zespołu ręka-stopa, zwłaszcza u pacjentów otrzymujących kapecytabinę lub sorafenib.
• Pirydoksyna (witamina B6) w wyższych porcjach może przynosić pewne korzyści, ale dowody nie są wystarczająco mocne, aby zalecać jej rutynowe stosowanie.

Pielęgnacja, która przynosi ulgę

Zespół ręka-stopa nie zniknie od razu, ale dobrze dobrana pielęgnacja może znacząco poprawić komfort codziennego życia. Warto:

• regularnie stosować kremy natłuszczająco-nawilżające, najlepiej kilka razy dziennie – zwłaszcza po myciu rąk lub kontakcie ze środkami wysuszającymi,
• szukać produktów z mocznikiem (do 10%), który nawilża i zmiękcza skórę,
• zwracać uwagę na składniki odbudowujące barierę skórną, takie jak masło shea, oleje roślinne czy ekstrakty łagodzące,
• utrzymywać skórę w czystości, żeby zapobiegać podrażnieniom i infekcjom,
• unikać gorącej wody, tarcia i ucisku (noś miękkie i przewiewne buty),
• unikać kosmetyków z alkoholem i perfumami, które mogą dodatkowo podrażniać skórę,
• chronić odsłoniętą skórę kremem z filtrami przeciwsłonecznymi,
• regularnie kontrolować nasilenie objawów i rozmawiać o tym z lekarzem.

Niektóre specjalistyczne kremy tworzą na skórze ochronny film, który zmniejsza uczucie napięcia, swędzenia i pieczenia. Ich stosowanie najlepiej rozpocząć jeszcze przed rozpoczęciem chemioterapii – to może pomóc ograniczyć nasilenie objawów.

Podsumowanie

Zespół ręka-stopa to nieprzyjemny skutek uboczny niektórych terapii onkologicznych. Objawia się m.in. zaczerwienieniem, bólem, pękaniem i złuszczaniem skóry dłoni oraz stóp. Jeśli zauważysz te objawy, koniecznie zgłoś to lekarzowi. Może się okazać, że potrzebna będzie modyfikacja leczenia i zastosowanie specjalnej pielęgnacji łagodnym kremem z mocznikiem.

Twoja wczesna reakcja jest bardzo ważna, ponieważ może zapobiec poważniejszym objawom i przerwaniu terapii onkologicznej, a także znacząco poprawić jakość codziennego życia.

Autorka: Martyna Piotrowska

Artykuł powstał przy wsparciu Oncoya, producentem wyrobów medycznych wspierających pielęgnację skóry w trakcie leczenia onkologicznego – partnera projektu Moja Alivia.

Źródła:

Carone, V., Scambia, G., Stefano, A., Fagotti, A., Lorusso, D., & Pisconti, S. (2007). Pegylated liposomal doxorubicin-related palmar-plantar erythrodysesthesia (’hand-foot’ syndrome). Annals of oncology : official journal of the European Society for Medical Oncology, 18 7, 1159-64. https://doi.org/10.1093/ANNONC/MDL477

Chen, J., & Wang, Z. (2021). How to conduct integrated pharmaceutical care for patients with hand-foot syndrome associated with chemotherapeutic agents and targeted drugs. Journal of Oncology Pharmacy Practice, 27, 919 – 929. https://doi.org/10.1177/10781552211009291

Kareem, S., Joseph, S., Kareem, S., Vilapurathu, J., & Wilson, A. (2024). Incidence and severity of hand-foot syndrome in cancer patients receiving infusional 5-fluorouracil or oral capecitabine-containing chemotherapy regimens. Journal of Oncology Pharmacy Practice, 31, 203 – 209. https://doi.org/10.1177/10781552241228175

Li, R., Franco, P., & Pandy, J. (2022). Prophylactic strategies for hand-foot syndrome/skin reaction associated with systemic cancer treatment: a meta-analysis of randomized controlled trials. Supportive Care in Cancer, 30, 8655 – 8666. https://doi.org/10.1007/s00520-022-07175-3

Moore, D., Ringley, J., & Patel, J. (2018). Case series of docetaxel-induced dorsal hand–foot syndrome. Therapeutic Advances in Drug Safety, 9, 495 – 498. https://doi.org/10.1177/2042098618776911

Peng, X., Wang, Q., Cheng, J., Hu, T., Chen, R., Wang, J., Chang, H., & Xie, Y. (2022). Effect of a Novel Soaking Solution Used in Patients With Hand-Foot Syndrome as a Result of Capecitabine Treatment: A Randomized and Self-Controlled Trial. Clinical breast cancer. https://doi.org/10.1016/j.clbc.2022.01.009

Punt, C., Elshot, Y., Kwakman, J., & Koopman, M. (2020). Management of cytotoxic chemotherapy-induced hand-foot syndrome. Oncology Reviews, 14. https://doi.org/10.4081/oncol.2020.442

Reis, P., Mazoni, S., Menêses, A., Reis, F., Vasques, C., & De Campos Pereira Silveira, R. (2023). Topical interventions for preventing hand-foot syndrome resulting from antineoplastic therapy: A scoping review. Revista da Escola de Enfermagem da USP, 57. https://doi.org/10.1590/1980-220X-REEUSP-2023-0107en

Robert, C., Zhu, A., & Lipworth, A. (2009). Hand-Foot Syndrome (Hand-Foot Skin Reaction, Palmar-Plantar Erythrodysesthesia): Focus on Sorafenib and Sunitinib. Oncology, 77, 257 – 271. https://doi.org/10.1159/000258880

Ruppen, I., Grávalos, C., Cortés-Funes, H., Rodríguez-Garzotto, A., Iglesias-Docampo, L., De Frutos, J., Gómez, C., Díaz-García, C., López-Martín, J., Rodríguez-Peralto, J., Agulló-Ortuño, M., & Ximénez-Embún, P. (2022). Topical heparin as an effective and safe treatment for patients with capecitabine-induced hand-foot syndrome: results of a phase IIA trial supported by proteomic profiling of skin biopsies. Therapeutic Advances in Medical Oncology, 14. https://doi.org/10.1177/17588359221086911

Saif, M. (2011). Capecitabine and hand–foot syndrome. Expert Opinion on Drug Safety, 10, 159 – 169. https://doi.org/10.1517/14740338.2011.546342

Stanford, B., Hardwicke, F., & Gressett, S. (2006). Management of hand-foot syndrome induced by capecitabine. Journal of Oncology Pharmacy Practice, 12, 131 – 141. https://doi.org/10.1177/1078155206069242

Syrigos, K., Saif, M., & Nikolaou, V. (2016). Incidence and implications of chemotherapy related hand-foot syndrome. Expert Opinion on Drug Safety, 15, 1625 – 1633. https://doi.org/10.1080/14740338.2016.1238067

Torigoe, K., Sato, F., Nawata, S., Suzuki, S., Sakai, H., Inada, Y., Ichikura, D., Kusano, J., Yumoto, T., Sato, D., & Ishitsuka, K. (2018). A cross-sectional survey of methods for controling hand-foot syndrome in patients receiving capecitabine treatment. Molecular and clinical oncology, 9 4, 443-448. https://doi.org/10.3892/mco.2018.1689

Vargas-Hernández, V., & Aguilar, V. (2024). Hand-foot syndrome, case presentation and literature review. Obstetrics & Gynecology International Journal. https://doi.org/10.15406/ogij.2024.15.00776