Odkryj rolę badań genetycznych w profilaktyce i leczeniu raka prostaty

Rak prostaty jest najczęściej występującym nowotworem u mężczyzn w Polsce. Jest to drugi pod względem liczby zachorowań nowotwór, po raku płuca. Według danych Ministerstwa Zdrowia w 2022 roku odnotowano 6425 nowych przypadków. Oznacza to, że choroba została rozpoznana u 1 na 130 mężczyzn, a współczynnik zachorowalności wyniósł 88,6 na 100 tysięcy mężczyzn. 

Objawy raka prostaty

Rak prostaty rozwija się powoli (nawet do kilkunastu lat) i nie od razu daje objawy. Wczesne symptomy bywają niespecyficzne i przez to mogą być uznane za inne schorzenia takie jak infekcje układu moczowego. Do objawów, które powinny wzbudzić niepokój, należą: trudności w oddawaniu moczu lub przymus jego natychmiastowego oddania, osłabienie strumienia moczu, częste oddawanie moczu, obecność w nim krwi lub nasienia. W przypadku wystąpienia przerzutów choroba może powodować bóle pleców, kości, uczucie zmęczenia, osłabienie siły mięśniowej, utratę masy ciała. Objawy w tym stadium zależą od lokalizacji przerzutów. Przebieg choroby jest bardzo zróżnicowany: od guzów, które rosną bardzo powoli, są łagodne i mają niską skłonność do progresji, aż do form agresywnych, szybko dających przerzuty. Łagodna postać nowotworu powoduje, że 5-letnie przeżycie wynosi niemal 100%. W przypadku postaci wymagających leczenia inwazyjnego odsetek przeżyć 5-letnich wynosi 70-85%. (1)

Czynniki rozwoju raka prostaty

W rozwoju raka prostaty udział mają zarówno czynniki środowiskowe, jak i genetyczne. Do czynników środowiskowych zwiększających ryzyko należą otyłość, dieta bogata w tłuszcze nasycone, brak aktywności fizycznej, wiek (ryzyko rośnie po 50. roku życia), pochodzenie etniczne. Do jego rozwoju przyczynia się także aktywny metabolit testosteronu – dihydrotestosteron (DHT), który wiąże się ze swoistymi receptorami androgenowymi. (2,3) 

Wrodzone i nabyte mutacje genetyczne

Mutacje genetyczne biorące udział w rozwoju choroby możemy podzielić na wrodzone lub nabyte (powstające w ciągu życia), czyli występujące wyłącznie w guzie. W porównaniu do nowotworu pojawiającego się sporadycznie ten o uwarunkowaniach rodzinnych charakteryzuje się wcześniejszym początkiem, agresywnym przebiegiem choroby, wyższym prawdopodobieństwem nawrotu po operacji. Wystąpienie nowotworu u krewnego pierwszego stopnia podwaja to ryzyko, a wcześniejszy wiek w momencie rozwoju choroby (przed 60 rokiem życia) powoduje czterokrotny wzrost ryzyka (4). Jednak większość powstających nowotworów rozwija się w sposób sporadyczny, przypadkowy i rak prostaty nie jest tutaj wyjątkiem. W wytycznych NCCN oszacowano, że w przypadku przerzutowego raka prostaty opornego na kastrację (CRPC) tylko 9% posiada mutację w linii germinalnej (5).

Analiza genetyczna

W onkologii badania genetyczne najczęściej wykonywane są z materiału nowotworowego, czyli z tkanki guza. Ich celem jest identyfikacja zmian somatycznych oraz poznanie molekularnego podłoża choroby, co umożliwia kwalifikację pacjenta do terapii spersonalizowanej. Materiałem wykorzystywanym do tych analiz są skrawki guza pooperacyjnego, utrwalone w formalinie i zatopione w parafinie. W przypadku badań mających na celu wykrycie wrodzonych mutacji, w genach związanych z rozwojem nowotworów odpowiednim materiałem biologicznym jest krew obwodowa.  

Analiza genetyczna oraz identyfikacja wariantów genetycznych dostarcza także informacji na temat potencjalnego przebiegu choroby, dynamiki jej rozwoju, ryzyka progresji oraz możliwości wystąpienia przerzutów.

Znaczenie badań genetycznych w profilaktyce raka prostaty

Wczesne wykrycie dziedzicznych predyspozycji do nowotworów daje szansę na zaplanowanie i wdrożenie działań profilaktycznych, takich jak: intensyfikacja badań przesiewowych, wczesna diagnostyka, modyfikacja stylu życia, a w wybranych przypadkach zabiegi chirurgiczne. Dzięki nowoczesnym badaniom genetycznym możliwe jest określenie ryzyka zachorowania na nowotwory dziedziczne. Test analizuje aż 138 genów powiązanych z 30 typami nowotworów, obejmujących 10 narządów — w tym również prostatę. Co istotne, uzyskane informacje mogą być pomocne dla najbliższych krewnych, umożliwiając ocenę ryzyka rodzinnego i pozwalając na ewentualne objęcie ich odpowiednim nadzorem genetycznym. 

Brak wykrytej zmiany genetycznej w badaniu nie oznacza, że ryzyko zachorowania na nowotwór nie istnieje. Choroba może rozwijać się na skutek mutacji nabytych w ciągu życia. Należy pamiętać, że obecnie dostępne testy nie zawsze wykrywają wszystkie możliwe zmiany. Część z nich może jeszcze nie być korelowana z chorobą. Dlatego regularne badania kontrolne, niezależnie od wyniku testu genetycznego, pozostają niezbędne.

Mutacje genetyczne odpowiedzialne za raka prostaty

Szacuje się, że 11,8% pacjentów z przerzutowym rakiem gruczołu krokowego ma mutacje germinalne w genach: BRCA2 (5,3%), ATM (1,6%), CHEK2 (1,9%), BRCA1 (0,9%), RAD51D (0,4%), PALB2 (0,4%) – skorelowanych z HBOC czyli dziedzicznym zespołem raka piersi i jajnika (ang. hereditary breast and ovarian cancer). Podobny rozkład częstości występowania alleli dotyczy zarówno mutacji wrodzonych jak i nabytych. Geny te są zaangażowane w proces naprawy DNA.

Mutacje genu BRCA1/2 w raku prostaty

Patogenne warianty genów BRCA1/2 prowadzą do powstania nieprawidłowych białek, które nie spełniają swojej podstawowej funkcji – naprawy dwuniciowych uszkodzeń DNA. Wykrycie mutacji w genach BRCA1/2 umożliwia zastosowanie terapii celowanej z wykorzystaniem inhibitorów enzymu PARP (ang. PolyADP-ribose polymerase). Enzym PARP odpowiada za naprawę jednoniciowych pęknięć DNA. Zastosowanie jego inhibitorów prowadzi do zablokowania tej aktywności, uniemożliwiając skuteczną naprawę uszkodzeń. Jeżeli w komórkach występują mutacje w genach BRCA1/2 brak jest sprawnego mechanizmu naprawy dwuniciowych pęknięć DNA. W efekcie komórka nowotworowa nie posiada żadnego systemu naprawy DNA, co prowadzi do jej śmierci. Szczególnie mutacje w genie BRCA2 wiążą się ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka prostaty (od 2- do 6-krotnego) oraz z bardziej agresywnym przebiegiem choroby (6,7,8).

Zgodnie z najnowszymi standardami diagnostyki genetycznej Polskiego Towarzystwa Genetyki Człowieka, jeżeli u badanego pacjenta zostaną wykryte warianty w genach BRCA1/2, ATM, CHEK2 lub PALB2 powinien on zostać skierowany do poradni genetycznej w celu ustalenia możliwości wystąpienia genetycznej predyspozycji do raka piersi, jajnika, trzustki i jelita grubego (9).

Geny zespołu Lyncha a rak prostaty

Również geny zespołu Lyncha: MLH1, MSH2, MSH6 i PMS2, których mutacje odpowiadają za powstanie niestabilności mikrosatelitarnej i nieprawidłowe działanie systemu naprawy niesparownych zasad (MMR) sprzyjają rozwojowi nowotworu prostaty. Dotyczy to szczególnie pacjentów starszych, którzy mają mutacje germinalne (wrodzone) w genie MSH2. W badaniu grupy 3607 pacjentów z historią raka prostaty 1,7% miało mutację wrodzoną w genach PMS2, MLH1, MSH2 lub MSH6. (6)

Wariant G84E w genie HOXB13

W przypadku zmian wrodzonych badane są także inne geny np. HOXB13, w którym zidentyfikowano wariant G84E istotnie zwiększający ryzyko raka prostaty. Zwiększoną ekspresję genów HOX obserwuje się w różnych nowotworach, a sam produkt białkowy genu HOXB13 reguluje wzrost i dojrzewanie komórek nabłonkowych gruczołu krokowego. Obecnie nie ma bezpośrednich zastosowań terapeutycznych związanych z tym genem, jednak jego badanie może mieć znaczenie w poradnictwie rodzinnym (10).

Podsumowanie

Badania genetyczne są dziś standardem w diagnostyce raka prostaty, umożliwiając ocenę ryzyka i dobór spersonalizowanego leczenia. Ich zastosowanie wspiera wczesne wykrywanie choroby, poprawia skuteczność terapii i rokowanie, stając się kluczowym elementem nowoczesnej onkologii.

Artykuł przygotowała: dr Marta Więsik – Specjalista ds. Badań Genetycznych

Artykuł powstał we współpracy z Centrum Medycznym Damiana – partnerem projektu Moja Alivia, oferującym zniżki na badania molekularne dla Podopiecznych Onkofundacji Alivia oraz ich bliskich.

Literatura:

1. Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji. Rekomendacja nr 40/2025 z dnia 31 marca 2025 r.
2. Association between dihydrotestosterone and long-term risk for prostate cancer mortality: A prospective cohort study. The Prostate. 2020; Vol 80(10): 777-781. 
3. Rak prostaty – objawy, przerzuty, leczenie, rokowanie
4. Genetyka medyczna 2021. Wydanie 6. Jorde B., Carey C., Bamshad M.
5. NCCN Guidelines, Clinical Guidelines in Oncology. Prostate cancer. Version 3.
6. Genetic/Familial High-Risk Assessment: Breast, Ovarian, Pancreatic and Prostate.
7. Review on the Role of BRCA Mutations in Genomic Screening and Risk Stratification of Prostate Cancer
8. The Role of the BRCA2 Gene in Susceptibility to Prostate Cancer Revisited
9. Zmiany somatyczne w nowotworach litych dzieci i dorosłych. 2024. Wydanie I. Praca zbiorowa pod redakcją A. Kowalika.
10. Homeobox B13 G84E Mutation and Prostate Cancer Risk