Żywienie przed i po operacji chirurgicznej

W okresie okołooperacyjnym szczególnie warto zadbać o jakość swojej diety. Dlaczego? Każdy zabieg chirurgiczny, mimo że przeprowadzany w celu poprawy zdrowia jest formą urazu, po którym organizm potrzebuje sił, aby w pełni się zregenerować. Jednocześnie wyjściowy, nieodpowiedni stan odżywienia przekłada się na większą liczbę powikłań, upośledzone gojenie ran i wydłużony czas hospitalizacji.

Jak przygotować się do zabiegu?

Przygotowanie do planowanej operacji dobrze jest rozpocząć przynajmniej na 10-14 dni przed zabiegiem. Istotnym elementem tego procesu jest dbałość o odpowiednie nawodnienie i różnorodność posiłków. Innymi słowy konieczne jest regularne spożywanie posiłków uwzględniających wszystkie grupy produktów. W menu zatem nie może zabraknąć bogatych w witaminy, składniki mineralne i błonnik warzyw i owoców, źródła energii jak produktów zbożowe i tłuszcze roślinne, a także produktów dostarczających białka, czyli nabiału, jaj, chudego mięsa i ryb. W procesie żywieniowego przygotowania do operacji białko jest szczególnie istotne, ponieważ zapotrzebowanie na ten składnik jest zwiększone już przez samą obecność choroby nowotworowej, a zabieg chirurgiczny dodatkowo je podnosi. Z tego powodu warto, aby wspomniane produkty bogate w białko były elementem każdego posiłku. Korzystne może być także wprowadzenie do menu żywności medycznej wysokobiałkowej. Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu zaleca, aby na 5-7 dni przed planowaną operacją chirurgiczną niezależnie od naszego stanu odżywienia wprowadzić doustne wsparcie preparatami odżywczymi, które dostarczą białka, aminokwasu argininy, a także kwasów tłuszczowych Omega-3 i nukleotydów. Nie ulega wątpliwości, że będzie to zatem kluczowe, jeśli podejrzewamy u siebie znaczne pogorszenie stanu odżywienia i tracimy masę ciała. W tym przypadku potrzebujemy szczególnego wsparcia, ponieważ musimy nie tylko pokryć aktualne zapotrzebowanie na składniki odżywcze i energię, ale także uzupełnić istniejące niedobory. Dlaczego takie składniki? Arginina to aminokwas, czyli jedna z „cegiełek” budująca białka w organizmie człowieka, która odrywa istotna rolę w tak ważnej w okresie okołooperacyjnym m.in. w odbudowie tkanek i wspomaga proces gojenia ran. Z kolei kwasy tłuszczowe omega-3 nie tylko stanowią skoncentrowane źródło energii potrzebnej w procesie rekonwalescencji, ale zmniejszają nasilenie odpowiedzi zapalnej, która jest wynikiem ingerencji chirurgicznej. Nukleotydy natomiast uczestniczą w prawie wszystkich procesach biochemicznych i warto dostarczyć je z zewnątrz przed operacją, ponieważ są istotne dla podziału komórek m.in. układu odpornościowego i krwiotwórczego.  

Na koniec pamiętajmy, że czas głodzenia przed operacją to dodatkowe osłabienie organizmu. Aktualnie eksperci są zgodni i zalecają maksymalne jego skrócenie. W dniu poprzedzającym zabieg zazwyczaj zalecana jest dieta łatwo strawna. W tym czasie wykluczone z menu powinny zostać produkty bogate w błonnik (pełnoziarniste produkty zbożowe, surowe owoce i warzywa ze skórkami), produkty wzdymające (nasion roślin strączkowych, kapustne), tłuste i smażone, a także ostre produkty i przyprawy. Niektóre interwencje chirurgiczne wymagają stosowania takiej formy odżywiania już kilka dni wcześniej, dlatego warto zapytać o to lekarza prowadzącego. Ponadto zgodnie z tzw. Protokołem kompleksowej opieki okołooperacyjnej dla poprawy wyników leczenia pokarmy w formie stałej mogą być spożywane najpóźniej 6 godzin przed, a klarowne płyny węglowodanowe nawet 2 godziny przed zabiegiem. 

Obok żywienia w okresie przygotowania do operacji tzw. prehabilitacji ważna są także inne aspekty jak w miarę możliwości prowadzenie aktywnego trybu życia, rezygnacja z używek i wsparcie psychologiczne. Ich zapewnienie pomoże szybciej wrócić do formy. 

A co po operacji?

Według aktualnych zaleceń przerwa w przyjmowaniu posiłków po operacji powinna być skrócona do minimum. Z tego względu dobrze, gdyby pierwsze posiłki np. w postaci żywności medycznej zostały wprowadzone już w dniu zabiegu lub najpóźniej w dniu następnym. Dlaczego nie należy czekać z podawaniem choćby najprostszych posiłków? Skrócenie czasu głodzenia może znacznie zmniejszyć liczbę powikłań infekcyjnych, przyspieszyć powrót pracy jelit i skrócić czas przebywania w szpitalu. W kolejnych dniach najczęściej zalecana jest podobnie jak w dniu zabiegu opisana powyżej dieta łatwostrawna. Po okresie około tygodnia można rozszerzać swój jadłospis. Jeśli jednak nowotwór zlokalizowany jest w obrębie żołądka, wątroby, trzustki czy jelit dobrze, aby posiłki miały na stałe raczej charakter łatwostrawny. 

W czasie rekonwalescencji w przypadku większości operacji onkologicznych tak jak przed operacją polecane jest spożywanie zwiększonych ilości produktów bogatych w białko jak chude mięso, ryby, jaja czy produkty mleczne i żywność medyczna wysokobiałkowa. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy występują problemy z nerkami i nie są prowadzone dializy. Wtedy uwzględniamy te produkty w jadłospisie, ale w ilościach dopasowanych do indywidualnej tolerancji. Rekonwalescencja wymaga dostarczenia także innych składników – kompletu witamin, składników mineralnych i dobrych tłuszczów. Dla prawidłowego przebiegu procesu gojenia rany pooperacyjnej istotne są np. witamina C, E, cynk i kwasy tłuszczowe omega-3. Z tego powodu w menu nie powinno zabraknąć warzyw, owoców, produktów zbożowych, a także olejów roślinnych czy rybich. 

Obok diety niezwykle ważne w prawidłowej rekonwalescencji jest stosowanie się do zaleceń lekarza, przestrzeganie kontroli, dbanie o higienę rany i unikanie nadmiernego wysiłku. 

Autor: dr inż. Katarzyna Zadka, dietetyk

Źródła: 

Matłok M., Pędziwiatr M., Kłek S. Zasady ogólne oraz zastosowanie ERAS w chirurgii jelita grubego. Medycyna praktyczna 2015, 1:5-17.

Szczygieł B. Niedożywienie [w]: Niedożywienie związane z chorobą (pod red. Szczygieł B.). PZWL, Warszawa 2011, 9-21.

Weimann A i wsp.: ESPEN guideline: Clinical nutrition in surgery. Clinical Nutrition 2017, 36:623-650.

Kłęk S. Dojelitowe żywienie immunomodulujące: stan wiedzy w 2013 roku. Postępy Żywienia Klinicznego 2013, 9(4-5): 27-31.

Kłęk S. Żywienie immunomodulujące w praktyce chirurgicznej. Medycyna Praktyczna Chirurgia Wydanie Specjalne 2012, 1: 9-18.

Pachocka, L. Nomenklatura diet. W: Praktyczny podręczniki dietetyki, Jarosz, M. Red,; IŻŻ: Warszawa, 2010, 161-162.