Badania kliniczne – szansa dla pacjentów onkologicznych (cz.1)

Pacjenci chorzy na nowotwory szukając wiedzy na temat dostępnych i skutecznych metod leczenia, często napotykają informację, że jakiś lek można otrzymać w ramach prowadzonego badania klinicznego. Wiele osób obawia się, że biorąc udział w badaniu stają się „królikami doświadczalnymi”… Czym są zatem badania kliniczne? Przedstawiamy pierwszą porcję informacji.

Czym są badania kliniczne?

Badanie kliniczne to projekt medyczny prowadzony z udziałem ludzi. Jest ściśle regulowany przez Ustawę Prawo Farmaceutyczne oraz reguły Dobrej Praktyki Klinicznej (Good Clinical Practice – GCP). Celem badania klinicznego jest odkrycie lub potwierdzenie klinicznych, farmakologicznych, w tym farmakodynamicznych skutków działania jednego lub kilku badanych produktów leczniczych. Badania mogę mieć też na celu zidentyfikowanie działań niepożądanych produktów leczniczych, lub śledzenie ich wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania, mając na względzie ich bezpieczeństwo i skuteczność.

W onkologii badania kliniczne odgrywają szczególną rolę, ponieważ to właśnie dzięki nim pacjenci zyskują dostęp do najbardziej innowacyjnych metod leczenia, często jeszcze niedostępnych w standardowym systemie ochrony zdrowia. To m.in. w ramach badań klinicznych po raz pierwszy stosowano terapie celowane, immunoterapię czy zaawansowane terapie skojarzone, które dziś stanowią podstawę leczenia wielu nowotworów.

Przeprowadzenie badania klinicznego i otrzymanie pozytywnych rezultatów jest niezbędne, by lek mógł być zarejestrowany i dopuszczony do obrotu. A badania są prowadzone wg określonych zasad z zapewnieniem praw i bezpieczeństwa uczestników.

W każdym badaniu klinicznym bezpieczeństwo pacjenta jest monitorowane wielopoziomowo: przez zespół badawczy, komisję bioetyczną oraz – w przypadku wielu projektów – przez niezależny komitet DSMB (Data Safety Monitoring Board – Komitet monitorujący bezpieczeństwo danych), który analizuje dane bezpieczeństwa i może wstrzymać badanie, jeśli pojawią się jakiekolwiek niepokojące sygnały. Pacjent ma także prawo zrezygnować z udziału w każdej chwili, bez żadnych konsekwencji dla dalszego leczenia.

Fazy badań klinicznych

Zanim lek zostanie podany ludziom w ramach badań klinicznych, jest poddawany testom i badaniom przedklinicznym, zarówno in vitro – czyli w laboratorium na wyizolowanych komórkach, jak i na zwierzętach, by ocenić wpływ substancji na żywy organizm.

Badania kliniczne nie są jednak propozycją dla każdego pacjenta. Każdy projekt ma określone kryteria włączenia i wyłączenia, które precyzyjnie opisują, kto może wziąć w nim udział. Kryteria te uwzględniają typ nowotworu, jego stadium, wcześniejsze terapie oraz ogólny stan zdrowia pacjenta. To właśnie dzięki temu można ocenić działanie leku w jednolitej grupie i zapewnić bezpieczeństwo uczestnikom.

Badania kliniczne nowych leków prowadzone z udziałem ludzi dzielą się na cztery fazy, i każdy z tych etapów musi zakończyć się pozytywnie, by można było przejść do kolejnego.

Faza I badania klinicznego

Ma ona na celu wstępną ocenę bezpieczeństwa testowanego leku. Jeśli badaniu podlega nowy schemat leczenia lub szczepionka, w badaniu klinicznym najczęściej biorą udział osoby zdrowe. Grupa liczy kilkadziesiąt osób. W przypadku, kiedy badanie dotyczy nowego leku na chorobę nieuleczalną, ochotnikami powinny być osoby cierpiące na dane schorzenie. W pierwszej fazie badania kliniczne prowadzone są w wyspecjalizowanych ośrodkach badawczych, ośrodkach należących do instytucji naukowych bądź w firmach farmaceutycznych. Ten pierwszy etap badania klinicznego ocenia metabolizm, wchłanianie, wydalanie, ewentualną toksyczność oraz interakcje z innymi przyjmowanymi substancjami (pokarmami, lekami) badanej substancji i pozwala dość dokładnie określić dawkowanie leku. W tym momencie badacze uzyskują wstępne informacje, czy lek ma wartość terapeutyczną bądź prewencyjną. W onkologii badania wczesnych faz (I i II) często są szansą dla osób, które wyczerpały standardowe możliwości leczenia. W wielu przypadkach to właśnie na tych etapach po raz pierwszy obserwuje się sygnały skuteczności nowych leków, które później stają się przełomem terapeutycznym.

Faza II badania klinicznego

Służy zweryfikowaniu czy badana substancja jest skuteczna w określonej grupie chorych i czy jest bezpieczna. Ponadto bada się związek między podawaną dawką a uzyskanym efektem. W badaniu bierze udział duża grupa osób chorujących na daną chorobę. Ta faza sprawdza parametry dotyczące wchłaniania, metabolizmu i wydalania leku w zależności od płci i wieku pacjenta. W fazie drugiej dokonuje się porównania działania badanego leku z placebo, czyli substancją wyglądającą tak samo, jak badany lek, jednak niezawierającej substancji czynnej. Żeby zapewnić obiektywność prowadzonego badania, prowadzi się je w grupach dobranych losowo (randomizowanych), przy użyciu metody podwójnie ślepej próby. Oznacza to, że ani pacjent, ani badacz nie wiedzą, czy choremu podawana jest substancja będąca przedmiotem badania, czy też placebo. Po skrupulatnej analizie wyników i stwierdzenia wyraźnej przewagi korzyści nad ryzykiem stosowania badanej substancji podejmowana jest decyzja o przejściu do III fazy badania klinicznego. Jeśli badanie przewiduje placebo, pacjent otrzymuje je zawsze na tle standardowej terapii, a nie zamiast niej. Dzięki temu nikt nie jest pozbawiany sprawdzonego, skutecznego leczenia.

Faza III badania klinicznego

To dalsze potwierdzanie skuteczności i bezpieczeństwa podczas krótkotrwałego i długotrwałego stosowania badanego leku w porównaniu z istniejącymi schematami terapeutycznymi. W tej fazie badanie jest prowadzone na bardzo dużą skalę. Udział w nim bierze nawet kilka tysięcy pacjentów, oraz wiele ośrodków badawczych z całego świata, i trwa nierzadko kilka lat. W dalszym ciągu stosuje się metodę podwójnej ślepej próby i losowego doboru pacjentów w grupach. Pozytywny wynik badania klinicznego tej fazy pozwala producentowi leku starać się o rejestrację i dopuszczenie do obrotu. To właśnie wyniki III fazy decydują o tym, czy lek stanie się dostępny dla wszystkich pacjentów. W ostatnich latach wiele terapii onkologicznych, takich jak inhibitory PARP, anty-PD-1 czy leki ukierunkowane na EGFR lub ALK, przeszło tę drogę właśnie dzięki udziałowi pacjentów w badaniach klinicznych. Każde takie badanie przyczynia się do realnej zmiany w sposobie leczenia nowotworów.

Faza IV badania klinicznego

To etap badań prowadzonych już po wprowadzeniu leku do obrotu, czyli dostępnych w sprzedaży. Faza czwarta badań klinicznych zbiera dane potwierdzające, czy lek jest bezpieczny we wszystkich wskazaniach zalecanych przez producenta i dla wszystkich grup chorych. Następuje też weryfikacja wyników uzyskanych w poprzednich etapach. W ramach IV fazy badane są również na przykład nowe wskazania dla zarejestrowanego już leku. W fazie IV szczególnie ważne jest monitorowanie leku u pacjentów z chorobami współistniejącymi oraz w grupach, które mogły być mniej reprezentowane we wcześniejszych etapach, np. u osób starszych. Dane z tej fazy często prowadzą do aktualizacji zaleceń, poszerzenia wskazań lub zmiany dawkowania.

Podsumowanie

Badania kliniczne w onkologii są ogromną szansą dla pacjentów. Umożliwiają im włączenie innowacyjnych terapii, często niedostępnych w ramach standardowego leczenia.

Szukasz badania klinicznego? Zajrzyj na stronę https://badaniakliniczne.pl/trial-search/.

Autor: Fundacja Onkologiczna Alivia i portal badaniakliniczne.pl

Źródła:

• Ustawa Prawo Farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 126 poz. 1381 z późn. zm.)
• https://pacjentwbadaniach.abm.gov.pl/pwb/o-badaniach-klinicznych/rodzaje-i-fazy-badan-kliniczny/jak-powstaje-lek/113,Jak-powstaje-lek.html
• https://www.badaniaklinicznewpolsce.pl/o-badaniach-klinicznych/podstawowe-informacje/jak-sie-prowadzi-badania-kliniczne/
• National Cancer Institute – Clinical Trials Overview
• EMA – Clinical Trials Regulation and Safety Monitoring
• EORTC – Principles of Clinical Cancer Research
• World Health Organization – Clinical Trials Resources
• ASCO – Understanding Clinical Trials in Oncology
• European Society for Medical Oncology (ESMO) – Clinical Research Guidance