Jak łagodzić lęk przed śmiercią?

Obawy przed śmiercią często towarzyszą pacjentom chorującym na nowotwory. Jak łagodzić taki lęk? Oto wskazówki psychoonkologa, które pozwalają rozprawić się z powszechnymi przekonaniami na temat umieralności wśród pacjentów chorujących na raka.

Czym jest lęk przed śmiercią?

Ludzie obawiają się śmierci i to dość naturalny objaw. Śmierć owiana jest pewną tajemnicą, a to, co nieznane – wzbudza lęk. Zdarzają się jednak przypadki, kiedy lęk przed śmiercią jest na tyle silny, że utrudnia codzienne funkcjonowanie. Mówi się wówczas o silnym, panicznym lęku, czyli tanatofobii. Pojęcie to wprowadził Zygmunt Freud, ojciec psychoanalizy. 

Czy lęk przed śmiercią jest zasadny w przypadku chorób onkologicznych? 

Tanatofobię może wywołać niepewność i brak poczucia bezpieczeństwa. Lęk jest naturalną reakcją na zagrożenie, jakie spotyka chorujących na raka. Jednak nie jest prawdą, że każda choroba nowotworowa śmiercią się kończy. Nie powinno podlegać generalizacji to, że śmierć dotyka każdego zachorowania. Generalizacja, to wyciąganie daleko idących wniosków na podstawie niewielkiej ilości czynników.

Stereotypy i mity dotyczące śmiertelności w chorobie nowotworowej

Zacznijmy od definicji, które będą pomocne w zrozumieniu ważnych podstaw. Czym jest stereotypizacja?

Stereotyp to funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do: grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji, zjawisk i chorób. Stereotyp sprawia, że identyczne cechy zostają przypisane wszystkim bez wyjątku członkom/członkiniom grupy, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi. Znamy stereotypy dotyczące np. płci, wyglądu fizycznego, wykonywanego zawodu. Funkcjonują także stereotypy dotyczące zdrowia psychicznego, tego kto korzysta z pomocy psychologa lub psychiatry. Wiele z nich jest krzywdzących, mija się z prawdą, a mimo to powielane są od lat. Zgodnie z definicją myślimy stereotypowo, bo tak łatwiej, bo jest to skrót myślowy bardzo zakorzeniony w sferze poznawczej.

Mocno powiązany mechanizm, o jakim możemy tu wspomnieć, to etykietowanie. Możemy powiedzieć, że etykietowanie to konsekwencja stereotypizacji. Jest to posługiwanie się stereotypami i przypisywanie komuś lub czemuś pewnych „łatek – etykiet” jak np. “kobieta to gorszy kierowca”, “kobiety to histeryczki” lub “choroba nowotworowa to wyrok”.

Zgodnie z nurtem poznawczo-behawioralnym etykietowanie to zniekształcenie poznawcze. Mówiąc prościej, to nieadaptacyjny i niewłaściwy sposób myślenia, który często obciąża jednostkę dodatkowymi negatywnymi emocjami. Jest to jedna z form nadmiernej generalizacji, ponieważ te „etykiety” są zbyt ogólne i tworzone są na podstawie niewystarczających przesłanek. Ponieważ choroby nowotworowe są obciążające i skomplikowane, towarzyszą im także mity, które wynikają w dużej mierze z braku wiedzy na ich temat. Mamy tendencje do tego, że lękiem reagujemy na to co nowe i co wykracza poza nasze zasoby czy posiadane strategie reagowania.

Statystyki dotyczące zachorowalności i przeżyć w chorobie nowotworowej

Dlaczego lęk i śmierć tak mocno kojarzone są z onkologią? Zaprezentujemy poniżej liczby i statystyki zaczerpnięte z Krajowego Rejestru Nowotworów:

• do 20 roku życia nowotwory występują z częstością ok. 10 zachorowań na 100 000 populacji w tym wieku,
• liczba ta wzrasta do 100 zachorowań na 100 000 ok. 40 roku życia i 1000 na 100 000 po 65 roku życia.

Ryzyko zachorowania na raka wzrasta wraz z wiekiem ze względu na długość ekspozycji na czynniki chorobowe oraz spadek możliwości naprawczych organizmu.

Przyjrzyjmy się teraz liczbom wskazującym na przeżycia pacjentów  onkologicznych, by oswoić się z tym tematem, ale na faktach:

• nowotwory złośliwe w Polsce stanowią drugą, po chorobach krążenia, pod względem częstości przyczynę zgonów. Zależne jest to dodatkowo od uwarunkowań płciowych oraz umiejscowień i typów nowotworów,
• w latach 2000-2002 wskaźnik przeżyć 1-rocznych na nowotwory złośliwe dla kobiet wynosił 70,4%, a w latach 2003-2005 wzrósł do 78,0%,
• bez podziału na płeć liczby także są wysokie – 63,9% przeżyć chorych na nowotwory złośliwe,
• ostatnia dekada przyniosła spadek umieralności o 10% u mężczyzn z grupy wiekowej po 65 roku życia, zauważono tendencję spadkową także dla grup wiekowych 45-64.

Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce na tle krajów UE jest duża. Wynika to m.in. ze starzenia się społeczeństwa, zwiększenia stężenia czynników rakotwórczych, ale także z lepszej i szybszej identyfikacji i rozpoznawania nowotworów. Dlatego rozpoznając zmiany chorobowe szybciej zyskujemy cenny czas na dokładną diagnostykę i dobranie odpowiedniej terapii. Wiedza na temat onkologii, jaka wciąż jest rozwijana, pozwala nam skuteczniej walczyć z rakiem.

Dlaczego boimy się śmierci? Bo to temat trudny, rozmawiamy o tym rzadko. W chorobach nowotworowych jest to temat powszechniejszy. Psychoonkologia dotyka także tych tematów w wielu szczegółach, by np. przygotować rodzinę, bliskich na odejście chorego.

Jak pracować nad opanowaniem lęku przed śmiercią?

Lęk przed śmiercią przejawia się w braku akceptacji tego zdarzenia, co skutkuje niepokojem, będącym wyrazem obawy przed skończonością i samym procesem umierania (B. Wrońska, 2014). Lęk to pierwotna reakcja organizmu na zagrożenie i pełni konkretne funkcje takie jak np. ostrzeganie przed niebezpieczeństwem, motywacja do działań obronnych, wzmacnianie odporności. 

Temat lęku przed śmiercią także stanowi obszar współpracy z psychoonkologiem. Psychoedukacja w tym zakresie skutecznie pomoże jednostce poradzić sobie z tym trudnym aspektem chorowania. W skład takiej psychoedukacji wchodzi identyfikacja przyczyn lęku (rozbicie strachu na małe części, analiza myśli i wyobrażeń pacjenta, praca na faktach nie mitach), określenie co wywołuje, co zmniejsza lęk, co nasila, a następnie obserwacja i samoobserwacja w trakcie lęku. Indywidualnie zaproponowane mogą zostać formy pomocy na wypadek pojawienia się lęku, ćwiczenia praktyczne, które pacjent wykonuje także poza gabinetem psychologa, takie jak np.: przeniesienie uwagi, ćwiczenia oddechowe, rysowanie, spacery, „stop klatka”, relaksacja, wizualizacja).

Autorka: Natalia Fuchs – Dzierżyc, psychoonkolog, HARMONIA Poradnia Zdrowia Psychicznego Grupa LUX MED

Źródła:

http://onkologia.org.pl/nowotwory-zlosliwe-ogolem-2/

Wojciechowska Urszula, Didkowska Joanna. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. Dostępne na stronie http://onkologia.org.pl/raporty/ dostęp z dnia 22.06.2021 r.