Odżywianie osób starszych chorych onkologicznie

Osoby starsze wymagają szczególnego podejścia w walce z chorobą nowotworową. Szacuje się, że ponad połowa nowych przypadków nowotworów złośliwych diagnozowana jest u osób po 65 roku życia, co rodzi potrzebę zgłębiania zasad kompleksowej opieki w onkologii geriatrycznej. 

Dlaczego odżywianie starszych osób chorych na raka jest trudne?

Choroba nowotworowa u osoby starszej stanowi wyzwanie między innymi ze względu na: 

• wielochorobowość, 
• przyjmowanie wielu różnych leków, 
• zmniejszoną zawartość beztłuszczowej masy ciała, 
•  pogorszoną jakość funkcji poznawczych, 
• niesamodzielność, 
• samotność, 
• warunki socjo-ekonomiczne. 

W celu zapewnienia najlepszej opieki nad pacjentem onkologicznym w starszym wieku wskazane jest, aby analizować wszystkie obszary funkcjonowania pacjenta i na tej podstawie przygotowywać zindywidualizowaną terapię. Zalecenia przygotowywane dla osoby starszej powinny uwzględniać sprawność funkcjonalną, ogólnie rozumiane zdrowie fizyczne, sytuację społeczną pacjenta oraz samopoczucie i zdrowie psychiczne. 

Niedożywienie, sarkopenia, zespół kruchości

Niedożywienie to problem dotykający większość pacjentów onkologicznych na pewnym etapie choroby, jednak u osób starszych zarówno ryzyko niedożywienia jak i jego konsekwencje są poważniejsze. Niezamierzona utrata masy ciała oraz inne objawy ściśle związane z niedożywieniem występują najczęściej w nowotworach głowy i szyi, a także w nowotworach górnego odcinka przewodu pokarmowego, jednak występowanie niedożywienia nie zawsze przekłada się na zauważalne zmiany w masie ciała. W opiece geriatrycznej należy mieć na względzie nie tylko istniejące już niedożywienie, ale także oceniać ryzyko jego wystąpienia w przyszłości u chorych bez widocznych zaburzeń stanu odżywienia. Istotnym zjawiskiem w geriatrii jest sarkopenia, czyli utrata masy oraz siły mięśniowej, która negatywnie wpływa na rokowanie i jakość życia pacjenta. U osób starszych, z niedożywieniem często stwierdza się także zespół kruchości/słabości (fertility syndrome), który również jest niezależnym czynnikiem pogarszającym rokowanie pacjenta onkologicznego. Na zespół słabości składają się zmniejszona siła mięśniowa, osłabienie, niezamierzona utrata masy ciała, mała aktywność fizyczna i wolny chód. 

Najistotniejsze w prowadzeniu pacjenta onkologicznego w wieku starszym jest wczesne rozpoznanie niedożywienia lub jeśli to możliwe zapobieganie jego wystąpieniu i utrzymywanie prawidłowej masy ciała ze względu na silny związek pomiędzy stanem odżywienia a rokowaniem. Wszelkie niepokojące objawy związane z przyjmowaniem pokarmów, masą ciała, siłą mięśniową lub ogólnie rozumianą sprawnością psychiczną oraz fizyczną powinny być zgłaszane odpowiedniemu specjaliście. 

Zalecenia żywieniowe dla osób starszych z nowotworem

Podaż energii powinna być dostosowana do aktualnego stanu odżywienia, tolerancji oraz aktywności fizycznej pacjenta. Ogólnie przyjmuje się podaż od 20 do 25 kcal na kilogram masy ciała na dobę w celu utrzymania prawidłowego stanu odżywienia, a 30 kcal/kg masy ciała na dobę gdy istnieje potrzeba przybrania na masie. Podaż białka powinna wynosić minimum 1g/kg masy ciała na dobę lub od 1,2 do 1,5g w niedożywieniu, przy odleżynach bądź innych wskazaniach medycznych. 

Podaż pozostałych składników powinna realizować dzienne zapotrzebowanie chorego na wszystkie witaminy oraz mikroelementy. Szczególną uwagę należy zwrócić na podaż witaminy D (5-15 mikrogramów na dobę), którą należy suplementować w oparciu o wyniki badań laboratoryjnych. Często obserwowane są również niedobory witaminy B6, B12 oraz kwasu foliowego, dlatego wskazane jest spożywanie pełnowartościowych i urozmaiconych posiłków oraz suplementowanie w przypadku potwierdzonych laboratoryjnie niedoborów. 

Podaż błonnika pokarmowego powinna wynosić od 25 do 30g na dobę, jednak warto uwzględnić indywidualne potrzeby pacjenta. W przypadku biegunek podaż błonnika powinna być niższa, a jego źródła powinny stanowić produkty bogate w błonnik rozpuszczalny, np. otręby owsiane, jęczmień, owoce, ziemniaki. W przypadku zaparć podaż błonnika należy zwiększać, a szczególnie korzystne będą produkty bogate w błonnik nierozpuszczalny, np. otręby pszenne, mąki pełnoziarniste, nasiona roślin strączkowych, warzywa kapustne, orzechy. Podaż błonnika powinna być związana z odpowiednią podażą płynów. Spożycie dużej ilości produktów wysokobłonnikowych bez odpowiedniej podaży płynów może spowodować nasilenie zaparć. Nawodnienie jest istotnym elementem w grupie osób starszych ze względu na zmniejszone odczuwanie pragnienia, częsty brak nawyku picia wody, używanie nadmiernej ilości soli oraz przyjmowanie leków moczopędnych. 

Podaż wody powinna wynosić około 30 ml/ kg masy ciała na dobę. Pomocne w utrzymaniu prawidłowego stanu nawodnienia jest wprowadzenie koktajli na bazie wody, zup i napojów owocowych/warzywnych bez cukru. 

Warto zadbać, aby pacjent spożywał od 4 do 6 pełnowartościowych posiłków. W przypadku złej tolerancji lub znacznej utraty apetytu korzystne jest wprowadzenie większej ilości posiłków o mniejszej objętości oraz podawanie posiłków w dużych jasnych naczyniach. Istotnym elementem w utrzymaniu prawidłowego stanu odżywienia chorego jest również odpowiednia atmosfera oraz utrzymywanie kontaktów towarzyskich i poczucie bliskości w czasie posiłku. 

Obserwacja w czasie jedzenia

W przypadku osób starszych cierpiących na nowotwór warto obserwować proces spożywania posiłków przez chorych. Wydłużony czas spożywania posiłku, zmęczenie oraz zniechęcenie pacjenta mogą stać się przyczyną niedożywienia, któremu można zapobiec poprzez karmienie chorego, zmianę konsystencji diety lub wdrożenie odpowiedniej interwencji leczenia żywieniowego. Istotnym problemem w grupie osób starszych są zaburzenia połykania (dysfagia) co stanowi kolejny ważny argument do obserwowania chorego podczas spożywania posiłków. Kaszel, częste zachłystywanie się, uczucie zalegania w gardle, zmieniony głos po przełknięciu lub ból powinny skłaniać do niezwłocznej konsultacji z lekarzem ze względu na ryzyko nasilenia się niedożywienia, ale przede wszystkim zwiększone ryzyko wystąpienia zachłystowego zapalenia płuc. 

Zapobieganie niedożywieniu jest najważniejszym elementem dietetycznej opieki nad pacjentem geriatrycznym, ponieważ wpływa na jakość leczenia przeciwnowotworowego, a także poprawia rokowanie pacjenta. Leczenie niedożywienia jest możliwe i skuteczne pod warunkiem postawiania odpowiedniej diagnozy i wdrożenie stosownej interwencji leczenia żywieniowego. 

Autorka: Elwira Gliwska

Bibliografia: 

Jarosz, M. (2020). Żywienie w chorobach nowotworowych. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Onkologicznego Nowotwory, 5(6), 374–375.

Prado, C. M., Purcell, S. A., & Laviano, A. (2020). Nutrition interventions to treat low muscle mass in cancer. https://doi.org/10.1002/jcsm.12525

Zhang, X., Tang, M., Zhang, Q., Zhang, K. P., Guo, Z. Q., Xu, H. X., Yuan, K. T., Yu, M., Braga, M., Cederholm, T., Li, W., Barazzoni, R., & Shi, H. P. (2021). The GLIM criteria as an effective tool for nutrition assessment and survival prediction in older adult cancer patients. Clinical Nutrition, 40(3), 1224–1232. https://doi.org/10.1016/j.clnu.2020.08.004

Szawłowski AW., Gromadzka-Ostrowska J., Paluszkiewicz P., Sobocki J., Słodkowski M., Żywienie w chorobach nowotworowych; Warszawa, 1, 2020; str. 870-877