Nie istnieje jedna odpowiednia dieta dla wszystkich w trakcie leczenia onkologicznego. Istnieją jednak podstawowe, ogólne wskazówki żywieniowe pomocne w okresie leczenia, które w zależności od lokalizacji nowotworu można modyfikować i dopasowywać do swoich możliwości.
Sposób żywienia w trakcie leczenia onkologicznego ma ogromne znaczenie nie mniejsze niż zażywanie leków i stosowanie się do zaleceń lekarza. Lepiej odżywiony organizm to większe szanse na zmniejszenie skutków ubocznych terapii, ryzyka wystąpienia powikłań po zabiegach operacyjnych oraz szybszy powrót do zdrowia. Celem jadłospisu w okresie leczenia jest zahamowanie spadku masy ciała, niedopuszczenie do rozwoju kacheksji nowotworowej, a także zredukowanie na ile to możliwe skutków ubocznych chemio- i radioterapii, i stymulowanie do walki układu odpornościowego. Jednym słowem poprawienie jakości życia. Zalecenia dot. jadłospisu w czasie leczenia onkologicznego są następujące:
| 1 | Jedz częściej i korzystać z dni większego apetytu, zwłaszcza jeśli jednorazowo trudno jest zjeść | wszyscy chorzy onkologicznie dodatkowe zalecenia dot. formy posiłków: – nowotwory żołądka – nowotwory przełyku – nowotwory głowy i szyi (patrz poniżej) |
| 2 | W każdym posiłku umieść produkt bogaty w białko, ponieważ zapotrzebowanie na ten składnik w okresie leczenia jest wyższe o 67%. Produkty bogate w białko to: produkty mleczne, chude mięso, ryba, jaja, nasiona roślin strączkowych, orzechy, żywność medyczna wysokobiałkowa. | Indywidualne zalecenia: – nowotwory układu moczowego (patrz poniżej) |
| 3 | Jeśli nie występuje biegunka po spożyciu produktów mlecznych nie eliminuj ich z diety profilaktycznie podczas chemio- i radioterapii – to dobre źródło białka. W przypadku biegunki zanim je wyeliminujesz sprawdź, czy tolerujesz wersje bezlaktozowe. | wszyscy chorzy onkologicznie poza uczulonymi na białko mleka krowiego |
| 4 | Warzywa i owoce jedz w różnych formach i jak najczęściej – to źródło witamin, składników mineralnych i błonnika | Indywidualne zalecenia: – nowotwory jelita grubego – nowotwory jelita cienkiego – nowotwory żołądka – nowotwory trzustki – nowotwory wątroby – nowotwory głowy i szyi – biegunka (patrz poniżej) |
| 5 | Nie unikaj produktów zbożowych – powinny być podstawowym źródłem energii w jadłospisie. Polecane są w pierwszej kolejności te pełnoziarniste – grube kasze (np. gryczana, pęczak), brązowy ryż, makaron i pieczywo razowe. Na chwilę obecną nie ma dowodów, aby stosowanie diety bezglutenowej było wskazane dla pacjentów onkologicznych, chyba, że cierpią na celiakię lub alergię na gluten. | Indywidualne zalecenia: – nowotwory jelita grubego – nowotwory jelita cienkiego – nowotwory żołądka – nowotwory trzustki – nowotwory wątroby – biegunka – zgaga – celiakia/alergia (patrz poniżej) |
| 6 | Jedz wartościowe tłuszcze: tłuste ryby, oleje roślinne, oliwę z oliwek, orzechy, migdały, awokado, masło. Po produkty smażone na głębokim tłuszczu, typu fast-food sięgaj okazjonalnie lub wcale | Indywidualne zalecenia: – nowotwory trzustki – nowotwory wątroby (patrz poniżej) – nowotwory jelita cienkiego – nowotwory jelita grubego |
| 7 | Płyny uzupełniaj regularnie. Dobrze, jeśli uda się wypić 2 litry dziennie. W przypadku wystąpienia biegunek lub wymiotów ich ilość należy zwiększyć. Dozwolona jest woda, słaba herbata, słaba kawa. Rodzaj wypijanych soków skonsultuj z lekarzem – możliwa reakcja z lekami. | Indywidualne zalecenia: – nowotwory układu moczowego – nowotwory żołądka (patrz poniżej) – nowotwory jelita cienkiego – nowotwory jelita grubego |
| 8 | Zwiększaj kaloryczność posiłków dodając produkty bogate w energię dozwolone przy konkretnym nowotworze. | wszyscy chorzy onkologicznie tracący masę ciała |
| 9 | Korzystaj z żywności medycznej, jeśli jesz mało i tracisz masę ciała. Jej rodzaj powinien zostać dopasowany indywidualnie do potrzeb. | wszyscy chorzy onkologicznie |
| 10 | Ewentualna suplementacja powinna być dostosowana do potrzeb. | Indywidualne zalecenia: – nowotwory jelita grubego – nowotwory jelita cienkiego |
Forma posiłków – nowotwory żołądka
W przypadku nowotworów żołądka posiłków w ciągu dnia może być nawet 7-10, ale o małej objętości szczególnie o gastrektomii – wtedy objętość posiłku na początku nie powinna przekraczać pół szklanki. Objętość posiłków stopniowo zwiększamy – czas adaptacji zazwyczaj trwa od 3 do 6 miesięcy. Powinny być one spożywane w temperaturze pokojowej by nie przyspieszać nadmiernie perystaltyki jelit. Po posiłku zalecany jest także odpoczynek w pozycji siedzącej. W przypadku wystąpienia ok 20 min po posiłku tzw. dumping syndrome (dolegliwości takie jak bóle brzucha, nudności, wymioty, pocenie się , kołatanie serca, zawroty głowy, omdlenia) należy zmniejszyć wielkość posiłków, jeść często i żuć powoli, zmniejszyć udział cukrów prostych, a zwiększyć tłuszczów w posiłku, a także nie pić w jego trakcie.
Forma posiłków – nowotwory jelita cienkiego, jelita grubego
W przypadku nowotworów jelita cienkiego wszystkie restrykcje zależą od długości jelita jaka pozostała po jego resekcji. Żywienie doustne jest możliwe tylko wtedy jeśli pozostało nie mniej niż 100-120 cm jelita o prawidłowej funkcji. W przypadku nowotworów jelita cienkiego i grubego, jeśli wydzielanie z ileostomii jest powyżej > 1500 ml posiłki powinny mieć temperaturę pokojową i rozdrobnione. Wszystkie posiłki powinny być ponadto posolone i polecane jest włączenie słonych przekąsek. Do posiłków powinno włączać się jedynie produkty łatwostrawne i zapierające (np. dieta BRAT – niedojrzałe, zmiksowane banany, kleik z białego rozgotowanego ryżu, mus z pieczonego jabłka bez skórki i pestek, upieczone w tosterze pieczywo pszenne lub suchary).
Załóż zbiórkę na 1,5% podatku!
Pokryj koszty leków, badań, prywatnych konsultacji oraz dojazdów. Nie ma żadnego haczyka!
Forma posiłków – nowotwory przełyku, głowy i szyi
Konieczna może okazać się zmiana konsystencji posiłków ze stałej na płynną i półpłynną. Wszelkie twarde, szorstkie produkty podane po rozdrobnieniu w formie płynnej i półpłynnej są zdecydowanie łagodniejsze i dużo łatwiejsze do przełknięcia. W przypadku problemów z połykaniem unikamy dań o konsystencji mieszanej (np. zupy z grzankami, makaronem), pokarmów twardych (np. orzechy), włóknistych (np. ananas), łykowatych (np. fasolka), suchych (np. krakersy), kruchych (np. tosty), nasion, skórek, okrągłych lub podłużnych (np. kiełbaski, winogrona), kleistych (np. kawałki sera), wiotkich (np. sałata, ogórek). Korzystny będzie z kolei dodatek tłuszczów (np. masło, oliwa) ze względu na konsystencji i ilość energii. Jeśli połykanie czy jedzenie jest niemożliwe konieczna jest natychmiastowa konsultacja z lekarzem celem znalezienia innej drogi podaży pokarmu np. żywienie przez zgłębnik, czy przetokę odżywczą.
Produkty bogate w białko – nowotwory układu moczowego
Ilość białka w diecie w przypadku tych nowotworów powinna być ustalona z lekarzem lub dietetykiem indywidualnie. To istotne, ponieważ może wahać się od 0,8 g do nawet 2 g na każdy kg masy ciała. To ogromny zakres. Jeśli nerki nie są wydolne i nie jest prowadzona dializa i lekarz zaleci ograniczanie ilości białka (< 0.8 g/kg m.c.) nie należy go całkowicie unikać. W 3 posiłkach w ciągu dnia powinny pojawiać się produkty zwierzęce bogate w białko – chude mięso, jaja, ryby i produkty mleczne. Jeśli prowadzone są dializy lub lekarz poinformuje, że białko powinno być spożywane w ilościach standardowych (0.8-09 g/kg m.c.) lub zwiększonych (1,0 – 2,0 g/kg m.c.) koniecznie będzie włączenie do każdego posiłku źródło białka zwierzęcego lub roślinnego. W przypadku nowotworów układu moczowego należy zapytać lekarza również czy konieczne jest ograniczanie w diecie ilości fosforu, sodu, potasu, wapnia. Jeśli tak konieczne będą dalsze modyfikacje diety.
Warzywa i owoce – nowotwory jelita grubego, cienkiego, żołądka, trzustki, wątroby i biegunka
Warzywa należy spożywać po obraniu, na początku najlepiej w formie gotowanej. Z jadłospisu należy wyeliminować te wzdymające takie jak kapusta, cebula, por, brokuł, kalafior czy brukselka. Z menu należy wykluczyć także nasion roślin strączkowych jak fasola, groch, soczewica, bób czy soja. Mogą one powodować powstawanie gazów. Owoce również należy pozbawić skórki, unikając tych mogących szczególnie wpływać na konsystencję stolca jak: gruszki, śliwki czy owoce drobnopestkowe i suszone. W przypadku nowotworów trzustki dodatkowo duże ilości soków owocowych i owoców mogą być niewskazane, jeśli pojawiają się problemy z uregulowaniem poziomu glukozy we krwi.
Warzywa i owoce – nowotwory głowy i szyi
W przypadku nowotworów głowy i szyi całkowicie rezygnujemy z soków owocowych i owoców zwłaszcza jeśli są kwaśne ponieważ mogą podrażnić błonę śluzową. Warzywa należy spożywać po obraniu, na początku najlepiej w formie gotowanej. Z jadłospisu należy wyeliminować te wzdymające takie jak kapusta, cebula, por, brokuł, kalafior czy brukselka. Z menu należy wykluczyć także nasion roślin strączkowych jak fasola, groch, soczewica, bób czy soja. Mogą one powodować powstawanie gazów. Rezygnujemy także z oliwek, kaparów, kiszonek, produktów z dodatkiem octu, soku pomidorowego.
Produkty zbożowe – nowotwory jelita grubego, cienkiego, żołądka, trzustki, wątroby, biegunka i zgaga
Konieczne jest ograniczenie ilości produktów pełnoziarnistych. Dieta powinna opierać się na jasnym pieczywie, drobnych kaszach, białym makaronie i ryżu. W miarę upływu czasu i poprawy stanu zdrowia lekarz może zalecić stopniowe wprowadzanie produktów pełnoziarnistych do jadłospisu. Jeśli po resekcji żołądka pojawia się zespół poposiłkowy ogranicz spożycie cukrów prostych.
Produkty zbożowe – celiakia, alergia na gluten
W diecie dopuszczalne są tylko produkty zbożowe bezglutenowe pochodzące z ryżu, kukurydzy, prosa, tapioki, amarantusa, certyfikowanego bezglutenowego owsa.
Tłuszcze – nowotwory trzustki
Konieczne jest ograniczenie produktów bogatych w tłuszcze, zwłaszcza zwierzęcego: tłustych serów, tłustych mięs i wędlin, dań smażonych, tłustych zimnych i ciepłych sosów. Dopuszczalne są natomiast kontrolowane ilości olejów roślinnych na surowo, czy odrobina masła. Zmiany w rodzaju spożywanego tłuszcz są konieczne, ponieważ ograniczenie pracy trzustki lub jej częściowe czy całkowite usunięcie mogą skutkować trudnościami w ich trawieniu. W konsekwencji może pojawić się biegunka tłuszczowa i złe samopoczucie po posiłku. Lekarz może zalecić także przyjmowanie dodatkowo enzymów trzustkowych ułatwiających trawienie. Najprawdopodobniej konieczne będzie ich zażycie przed lub w trakcie posiłku.
Tłuszcze – nowotwory wątroby
W przypadku wystąpienie trudności z trawienie w tym biegunek tłuszczowych konieczne jest ograniczenie spożycia tłuszczów. W pierwszej kolejności należy wykluczyć: tłuste sery, tłuste mięsa i wędliny, dania smażone, tłuste zimne i ciepłe sosy. Zrezygnować należy także ze smażenia na korzyść gotowania lub pieczenia bez dodatku tłuszczu. Niezalecana jest całkowita eliminacja tłuszczów, ponieważ może to utrudnić dostarczenie odpowiedniej ilości energii w jadłospisie.
Tłuszcze – nowotwory jelita cienkiego i grubego
Jeśli wydzielanie z ileostomii jest powyżej > 1500 ml ograniczamy produkty bogate w tłuszcz.
Płyny – nowotwory układu moczowego
Należy sprawdzić czy zalecane jest ograniczanie w diecie ilości płynów. Jest to konieczne, jeśli prowadzone są np. dializy. W pozostałych przypadkach zalecenia dotyczące spożycia płynów najczęściej nie ulegają zmianie.
Płyny – nowotwory żołądka
Płyny należy pić 30-60 min. przed lub po posiłku, tak aby niepotrzebnie nie przyspieszać wędrówki pokarmu w jelitach.
Płyny – nowotwory jelita cienkiego i grubego
W niektórych przypadkach (m.in. jeśli wydzielanie z ileostomii jest powyżej > 1500 ml) konieczne jest ograniczanie ilości przyjmowanych płynów od 600-1000 ml na dobę. Nie pijemy wtedy nigdy tyle ile jest wydzielanie do ileostommi. Do picia polecane są wody wysokozmineralizowana a niekiedy z dodatkiem elektrolitów. Dodatkowo także płyny bogate w elektrolity i/lub garbniki takie jak mocna czarna herbata, słony bulion na wywarze mięsno-warzywnym, napar z czarnych jagód, kakao holenderskie bez cukru, sok pomidorowy rozwodniony i osolony. Polecane są także gotowe napoje nawadniające. Warto zapytać o to lekarza.
Suplementacja – nowotwory jelita cienkiego, grubego
W przypadku nowotworów jelita grubego bardzo często konieczna jest suplementacja witaminy B12. W przypadku jelita cienkiego ze względu na ograniczenie powierzchni wchłaniania konieczna może okazać się suplementacja wielu witamin i składników mineralnych zależnie od indywidualnych potrzeb.
Autor: dr inż. Katarzyna Zadka, dietetyk
Źródła:
Lange E. Żywienie w chorobach nowotworowych W: Dietoterapia I. pod red: Bawa S., Gajewska D., Kozłowska L., Lange E., Myszkowska-Ryciak J., Włodarek D. 2009. Wyd. SGGW, Warszawa
Polkowski W., Potomski P. Nowotwory układu pokarmowego. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej.2015. Dostęp: http://onkologia.zalecenia.med.pl/pdf/zalecenia_PTOK_tom1_04_Nowotwory_ukladu_pokarmowego_20151202.pdf
Kłęk S. Leczenie żywieniowe w onkologii; Onkologia w Praktyce Klinicznej 2011;7(5):269-73
Kłęk S, Jankowski M, Kruszewski W., Fijuth J, Kapała A, Kabata P, Wysocki P, Krzakowski M, Rutkowski P. Standardy leczenia żywieniowego w onkologii; Nowotwory Journal of Oncology 2015;65,4:320-37
Kapała A. Dieta w chorobie nowotworowej; wyd. Buchmann 2016
Kłek S., Kapała A. Nutritional treatment. Oncol Clin Pract 2018;14(4):216-225
