Chemioterapia – czym jest, kiedy się ją stosuje, fakty i mity

Jedną z podstawowych metod leczenia nowotworów jest chemioterapia. Stosuje się ją w celu zniszczenia komórek nowotworowych, a efekt ten można uzyskać dzięki odpowiednio dobranym lekom. Czy każdy pacjent chory na raka otrzyma chemioterapię? Oto podstawowe fakty i mity na temat tej metody.

Co to jest chemioterapia?

Chemioterapia to sposób leczenia choroby nowotworowej za pomocą leków cytostatycznych zwanych cytostatykami. Mechanizm ich działania jest w większości przypadków taki sam. Ich celem jest spowodowanie uszkodzeń DNA w komórkach nowotworowych. Dochodzi do tego w różny sposób, stąd cytostatyki dzieli się na kilka grup:

• alkaloidy roślinne,
• leki alkilujące,
• przeciwnowotworowe antybiotyki,
• antymetabolity,
• talidomid i pochodne.

Chemioterapia może być stosowana samodzielnie lub w połączeniu z innymi terapiami, takimi jak chirurgia, hormonoterapia czy radioterapia. Ma ona na celu zniszczenie komórek nowotworowych – możliwie jak największej ich liczby.

Ten sposób leczenia zawsze ma ściśle określony przebieg. Zazwyczaj zastosowanie znajduje kilka różnych leków cytostatycznych. Każdy atakuje komórki nowotworowe w inny sposób, to tzw. polichemioterapia. Niemniej w ramach chemioterapii może być wykorzystywany wyłącznie jeden cytostatyk, wówczas mówi się o monoterapii.

Rodzaje chemioterapii – chemia czerwona, biała i żółta

W rozmowach z lekarzami i innymi pacjentami chorzy często słyszą o takich określeniach jak chemia biała, czerwona i żółta. Nazwy te pochodzą od koloru roztworu podawanego w ramach leczenia.

Chemia czerwona jest uznawana za jedną z najsilniejszych (jednak warto mieć świadomość, że w tej kwestii dużo zależy od doboru leków). Znajduje zastosowanie w leczeniu nowotworu piersi, pęcherza moczowego, gruczołu krokowego, a także białaczki czy innych nowotworów rozwijających się w układzie krwiotwórczym. W czerwonej chemii zazwyczaj wykorzystuje się cytostatyki z grupy antracyklin, to one nadają jej charakterystyczną barwę.

Chemia żółta stosowana jest głównie jako leczenie uzupełniające w raku piersi. W jej ramach pacjentowi podaje się m.in. metotreksat i cyklofosfamid. Z kolei chemia biała jest uznawana za najmniej obciążającą i jest dobrze tolerowana przez chorych. Nie prowadzi do uszkodzenia szpiku kostnego. Najczęściej w jej ramach wykorzystuje się bleomycynę.

Chemioterapia – jak wygląda?

Chemioterapię najczęściej podaje się drogą dożylną. Przy użyciu kroplówki cytostatyki trafiają prosto do żyły, a po każdej sesji igła jest z niej usuwana. Ta metoda leczenia bardzo często jest wielokrotnie powtarzana (w cyklach). Zakładanie wkłucia do żył za każdym razem nie zawsze jest proste, nie tylko dla personelu medycznego. Pacjent może odczuwać przy tym ból lub dyskomfort. W takich sytuacjach zastosowanie znajduje port naczyniowy. Zapewnia chorym większy komfort i zaleca się, aby jego wykorzystanie rozważyć każdorazowo, gdy planowane jest długotrwałe leczenie przy użyciu cytostatyków. Port naczyniowy umieszcza się pod skórą. To bardzo małe urządzenie, które składa się z cewnika połączonego z samouszczelniającą się membraną. Łączy się ono z żyłą centralną, a po zakończonym leczeniu jest usuwane.

Droga dożylna nie jest jedyną metodą podawania chemioterapii. Może to odbywać się także na kilka innych sposobów:

• poprzez iniekcje do płynu mózgowo-rdzeniowego,
• poprzez iniekcje podskórne,
• poprzez iniekcje domięśniowe,
• bezpośrednio w obręb nowotworu,
• doustnie w formie kapsułek lub tabletek.

Kiedy chemioterapia jest wykorzystywana jako metoda leczenia?

Są różne sytuacje, gdy chemioterapia znajduje zastosowanie. Niekiedy jest ona jedyną metodą leczenia nowotworu złośliwego, pozwalającą na powrót do zdrowia. Zdarza się też, że jest wdrażana przed planowaną operacją, aby zmniejszyć rozmiar wykrytego guza (wówczas jest to forma leczenia neoadjuwantowego). Chemioterapia może być zastosowana również po usunięciu nowotworu. Takie leczenie uzupełniające, nazywane też adjuwantowym, daje możliwość zmniejszenia ryzyka nawrotu choroby.

Nie można zapomnieć o chemioterapii paliatywnej. To metoda mająca na celu zmniejszenie dolegliwości, jakie odczuwa pacjent w związku z nowotworem, a także przedłużenie życia – jednak bez szans na całkowite wyleczenie. W tym przypadku nie jest to sposób leczenia, a łagodzenia objawów raka.

Zazwyczaj chemioterapię podaje się na oddziale szpitalnym lub dziennym (choć może to odbywać się też w domu pacjenta). Najczęściej osoba chora nie musi zostawać na nocnej obserwacji po zakończonej sesji leczenia, jest to tzw. tryb ambulatoryjny. Samo podawanie leków cytostatycznych trwa od kilkudziesięciu minut do kilku godzin.

Chemioterapia – co ile dni jest podawana?

Standardowym, powszechnie stosowanym rozwiązaniem jest chemioterapia co 3 tygodnie. Najczęściej leczenie obejmuje od 3 do 6 cykli, niemniej czasami jest wydłużane nawet do 12 cykli. Taka terapia może trwać do kilku miesięcy, dotyczy to też chemioterapii paliatywnej – choć czasami jest podawana dłużej, nawet do ok. 1 roku.

Pacjenci często zastanawiają się, dlaczego otrzymują nie jeden, a kilka różnych leków cytostatycznych. Ma to związek z tym, że pojedynczy cytostatyk może okazać się mało skuteczny. Ponadto istnieje ryzyko, że nowotwór szybko się na niego uodporni. Połączenie kilku leków to szansa na uzyskanie lepszych efektów – mają różne działanie.

Jak dobierana jest chemioterapia?

Chemioterapię zawsze dobiera się z uwzględnieniem kilku istotnych czynników. Jednym z nich jest typ nowotworu, z którym walczy pacjent. Wynika to z faktu, że czasami rak jest niemal całkowicie niewrażliwy na tego typu metodę leczenia, a niekiedy może ona dać szansę na powrót do zdrowia bez potrzeby stosowania dodatkowych terapii. Ważną rolę odgrywa ponadto ogólny stan zdrowia osoby chorej.

Dawki podawanych leków cytostatycznych ustalane są w przeliczeniu na powierzchnię ciała pacjenta. Dzięki temu możliwe jest określenie, jak dużo substancji leczniczych można podać choremu, aby jego wątroba i nerki usunęły ich pozostałości z organizmu. Skuteczność leczenia jest monitorowana, także za pomocą badań. Jeśli okaże się to konieczne, terapia jest modyfikowana lub opóźniana.

Chemioterapia – czy zawsze wypadają włosy? Fakty i mity o powikłaniach

Na temat chemioterapii krąży wiele informacji, które są powielane. Jednak trzeba mieć na uwadze, że nie wszystkie są prawdziwe – niektóre z nich to mity, które niepotrzebnie stają się przyczyną stresu.

Faktem jest, że ten sposób leczenia wywołuje objawy niepożądane. Chemioterapia działa nie tylko na komórki nowotworowe, ale i te zdrowe – głównie te szybko dzielące się, np. szpiku. Działania niepożądane mogą być:

1. Wczesne – występują w ciągu 4-6 tygodni po podaniu leków, to m.in. wypadanie włosów, uszkodzenie szpiku kostnego i związane z tym następstwa jak zmniejszenie liczby płytek krwi.
2. Ostre – występują od razu, w czasie stosowania tej metody leczenia, to m.in. wymioty czy nudności, reakcje alergiczne.
3. Opóźnione – występują kilka lub kilkanaście tygodniu po chemioterapii, to m.in. uszkodzenie nerek, neuropatia, zwłóknienie płuc.
4. Odległe – występują kilka miesięcy lub lat po zakończonym leczeniu, to m.in. nowotwory wtórne czy uszkodzenie gruczołów płciowych.

Często pacjenci onkologiczni obawiają się tego, jak będą czuć się bezpośrednio po podaniu im leków w ramach chemioterapii. Wymioty i nudności można, a nawet zaleca się łagodzić za pomocą preparatów przeciwwymiotnych. To ważne nie tylko z perspektywy komfortu chorego, ale i jego zdrowia. Odwodnienie na skutek wymiotów niesie za sobą ryzyko upośledzenia funkcji nerek w wyniku działania niektórych cytostatyków.

Wśród wielu osób, a szczególnie kobiet, pojawia się też obawa o utratę włosów.  Jak już zostało wspomniane, leki stosowane w ramach tej terapii blokują podział komórek, które szybko się mnożą – nie dotyczy to wyłącznie tych nowotworowych. Cytostatyki działają również na inne komórki, w tym macierzy włosa, a warto pamiętać, że w ciągłej fazie podziału jest ich nawet 80%.

Chemioterapia nie zawsze musi prowadzić do wypadania włosów. Wciąż poszukiwane są metody mające na celu zapobieganie takim sytuacjom. Obecnie stosowaną jest zakładanie specjalnego czepka chłodzącego, który nie dopuszcza do rozszerzania się mieszków włosowych i zapewnia im ochronę przed działaniem leków cytostatycznych. Jeśli na skutek chemioterapii nastąpi wypadanie włosów, warto pamiętać, że jest to działanie o charakterze przejściowym. Nierzadko już po upływie ok. 5 tygodni od zakończenia leczenia komórki tworzące włosy zaczynają się regenerować. W przypadku wątpliwości warto zapytać swojego lekarza o to, czy chemioterapia doprowadzi do takiego skutku i ewentualnie podjąć kroki mające na celu poprawę własnego komfortu (jak np. zakup peruki). Powikłania po leczeniu takie jak utrata włosów czy brwi zazwyczaj są odwracalne.

Więcej o sposobach wspierania w trakcie chemioterapii znajdziesz w artykule: METODY ZMNIEJSZAJĄCE DZIAŁANIA UBOCZNE CHEMIOTERAPII – CZEPKI CHŁODZĄCE, A NAWET… LODY.

Trzeba również podkreślić, że chemioterapia nie musi oznaczać całkowitej rezygnacji z życia zawodowego czy towarzyskiego. Choć w czasie leczenia pacjentom towarzyszy przemęczenie i osłabienie, powinni funkcjonować tak jak dotychczas – oczywiście w miarę możliwości. Nie należy odmawiać sobie przyjemności, takich jak np. wyjście do kina z bliskimi. Istotne jest przy tym, aby zadbać o prawidłowe odżywianie i nie obciążać nadmiernie organizmu.

Autor: Fundacja Onkologiczna – Alivia

Źródła:

• https://journals.viamedica.pl/palliative_medicine_in_practice/article/view/38611
• https://journals.viamedica.pl/ginekologia_polska/article/download/46030/32821
• https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/325477.pdf
• https://www.mp.pl/pacjent/onkologia/leczenie/84482,leczenie-systemowe
• https://www.termedia.pl/Chemioterapia-bez-nudnosci-i-wymiotow,147,40922,0,0.html