Szacuje się, że czynniki zakaźne powodują do 50% wszystkich nowotworów u ludzi, przy czym wirusy stanowią 10-15% wszystkich przypadków. Wiele z nich może powodować mutacje komórek, zmiany przednowotworowe i nowotwory. Jednym z najważniejszych wirusów powodujących raka u ludzi jest wirus brodawczaka ludzkiego (HPV).
Czym jest HPV (wirus brodawczaka ludzkiego)?
HPV to grupa ponad 200 wirusów, z których część rozprzestrzenia się przez kontakt seksualny. Przenoszone drogą płciową typy HPV dzielą się na dwie grupy: niskiego i wysokiego ryzyka.
- Wirusy HPV niskiego ryzyka w większości przypadków nie wywołują żadnych chorób. Jednak kilka typów HPV niskiego ryzyka może powodować brodawki okolic narządów płciowych, jamy ustnej lub gardła.
- Wirusy HPV wysokiego ryzyka mogą powodować kilka rodzajów raka. Istnieje około 14 typów HPV wysokiego ryzyka, w tym HPV 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 66 i 68. Dwa z nich, HPV16 i HPV18, odpowiadają za większość nowotworów związanych z HPV.
Zakażenie wirusem HPV jest powszechne: prawie wszystkie osoby aktywne seksualnie zarażają się wirusem HPV w ciągu kilku miesięcy do kilku lat od rozpoczęcia aktywności seksualnej. Około połowa tych zakażeń dotyczy typu HPV wysokiego ryzyka.
Dołącz do nas!
Tu znajdziesz przygotowane specjalnie dla Ciebie darmowe wsparcie w zmaganiach z rakiem!
Jakie są objawy infekcji HPV?
Samo zakażenie wirusem HPV wysokiego ryzyka zwykle nie daje żadnych objawów. Przedrakowe zmiany komórkowe wywołane przez długoletnią infekcję HPV szyjki macicy również rzadko powodują objawy, dlatego tak ważne są regularne badania przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy.
Zmiany przedrakowe w innych miejscach ciała mogą przejawiać się swędzeniem lub krwawieniem. A jeśli infekcja HPV spowoduje rozwój raka, można zaobserwować krwawienie, ból lub obrzęk gruczołów.
Jak HPV powoduje raka?
Gdy wirus HPV wysokiego ryzyka zainfekuje komórki szyjki macicy, zakłóca sposób, w jaki się dzielą i komunikują ze sobą, powodując niekontrolowane namnażanie się zainfekowanych komórek. Zwykle nasz układ odpornościowy rozpoznaje zainfekowane komórki i je niszczy.
Jednak wirusy potrafią umykać mechanizmom układu odpornościowego przez długi czas. Zainfekowane komórki pozostają i rosną latami (od 5 do 10 lat), tworząc obszar komórek przedrakowych. W ciągu kolejnych 10 lat mogą przekształcić się w raka.
Kilka czynników zwiększa prawdopodobieństwo, że infekcja HPV przejdzie w stan przewlekły i doprowadzi do powstania komórek przedrakowych:
- zarażenie onkogennym typem wirusa HPV, szczególnie HPV 16 lub HPV 18
- palenie papierosów
- osłabiony układ odpornościowy
- zakażenie wirusem HIV
- przyjmowanie leków osłabiających układ odpornościowy, np. po przeszczepie narządu, w celu leczenia choroby autoimmunologicznej lub raka.
Różne typy wirusa HPV wysokiego ryzyka mają różne wzorce progresji do raka szyjki macicy. HPV16 powoduje stopniową kancerogenezę, HPV18 jest trudny do wykrycia w zmianach przedrakowych, a HPV52 i HPV58 mają tendencję do pozostawania w stanie śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy (CIN).
Wpływ wirusa HPV na rozwój nowotworu można zbadać, szukając zmian epigenetycznych, które mogą sygnalizować skuteczną odpowiedź na wirusa lub progresję w kierunku raka.
Jakie nowotwory powoduje infekcja HPV?
Długoletnie infekcje wirusami HPV wysokiego ryzyka mogą powodować raka w szyjce macicy, gardle, odbycie i narządach płciowych zewnętrznych.
HPV infekuje komórki płaskonabłonkowe wyściełające wewnętrzne powierzchnie tych narządów, dlatego większość nowotworów związanych z HPV to raki płaskonabłonkowe. Niektóre nowotwory szyjki macicy powstają w wyniku zakażenia HPV komórek gruczołowych szyjki macicy i nazywane są gruczolakorakami.
Nowotwory związane z HPV to:
Praktycznie wszystkie nowotwory szyjki macicy wywołuje zakażenie wirusami HPV.
Większość nowotworów, które rozwijają się w gardle (zwykle w migdałkach lub tylnej części języka) wywołują wirusy HPV (70% przypadków w Stanach Zjednoczonych).
Ponad 90% nowotworów odbytu wywołuje HPV. Rak odbytu występuje prawie dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.
Większość nowotworów prącia (ponad 60%) jest wywoływana przez HPV.
Większość nowotworów pochwy (75%) wywołuje infekcja HPV.
Większość nowotworów sromu (70%) jest spowodowana przez HPV.
Rak szyjki macicy jest głównym rakiem związanym z HPV i drugą główną przyczyną zgonów z powodu raka u kobiet poniżej 65 roku życia, zaraz po raku piersi. Tylko w Polsce diagnozuje się ponad 3000 przypadków raka szyjki macicy rocznie, co stanowi około 4% wszystkich nowotworów złośliwych u kobiet. Mimo że w ciągu ostatnich 30 lat nastąpił spadek liczby przypadków, zachorowalność na raka szyjki macicy jest nadal o 15% wyższa niż średnia w Europie.
Na całym świecie liczba zachorowań związanych z HPV jest znacznie wyższa. Wirusy HPV wysokiego ryzyka powodują około 5% wszystkich nowotworów na całym świecie, a szacuje się, że każdego roku na raka związanego z HPV zapada 570 000 kobiet i 60 000 mężczyzn.
Jak można się chronić przed infekcją HPV?
HPV łatwo przenosi się przez kontakty intymne. Można zarazić się wirusem HPV przez praktycznie każdy bliski kontakt skóra do skóry, w tym seks waginalny, analny, oralny oraz używanie zabawek erotycznych lub wspólnych przedmiotów.
Prezerwatywy mogą zmniejszyć ryzyko przeniesienia wirusa HPV, ale nie zapobiegają mu całkowicie, ponieważ nie pokrywają całej powierzchni skóry.
Profilaktyka: szczepienia przeciwko HPV
Szczepionki przeciwko HPV mogą zapobiegać zakażeniu onkogennymi typami HPV, przeciwdziałając wielu nowotworom związanym z HPV i brodawkom narządów płciowych.
W Polsce dostępne są dwie szczepionki: Cervarix i Gardasil 9. Cervarix to dwuwalentna szczepionka zapobiegająca infekcji onkotypami HPV16 i HPV18.
Gardasil 9 to szczepionka przeciwko HPV, która chroni przed zakażeniem dziewięcioma typami wirusa HPV: dwoma typami HPV niskiego ryzyka, które powodują większość brodawek narządów płciowych oraz siedmioma typami HPV wysokiego ryzyka, które powodują większość nowotworów związanych z HPV, w tym HPV 16 i HPV18.
Amerykańskie Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom (CDC) zaleca szczepienia w celu zapobiegania nowym zakażeniom HPV oraz nowotworom i innym chorobom związanym z HPV. W Polsce od niedawna dostępny jest program szczepień przeciwko HPV, który realizuje założenia i cele Narodowej Strategii Onkologicznej na lata 2020-2030. O programie i szczepieniach można dowiedzieć się więcej na stronie PZH poświęconej sczepieniom.
Szczepienie przeciwko HPV zapewnia silną ochronę przed nowymi zakażeniami HPV, ale nie zwalcza zakażenia, gdy już do niego dojdzie. Ma największą skuteczność, gdy podaje się je dzieciom w wieku 9-12 lat.
Ważne, aby szczepić zarówno chłopców, jak i dziewczynki, ponieważ u obu płci mogą rozwinąć się nowotwory jamy ustnej i gardła, czy odbytu i brodawki narządów płciowych. Kobiety są również narażone na raka szyjki macicy, a mężczyźni na raka prącia. Szczepienie może także ograniczyć rozprzestrzenianie się wirusa HPV.
Dzieci rozpoczynające serię szczepień przed ukończeniem 15. roku życia, potrzebują dwóch dawek, aby uzyskać ochronę. Młode osoby, które nie zostały zaszczepione w zalecanym wieku, powinny zaszczepić się przeciwko HPV do 26. roku życia. Osoby, które otrzymały pierwszą dawkę w wieku 15 lat lub później, potrzebują trzech dawek, aby uzyskać ochronę.
Szczepionka może być podawana również osobom dorosłym w wieku od 27 do 45 lat, które nie otrzymały wcześniej wszystkich dawek szczepionki. Dorośli w tej grupie wiekowej odnoszą mniejsze korzyści, ponieważ istnieje większe prawdopodobieństwo, że byli już narażeni na kontakt z wirusem HPV.
Szacuje się, że szczepienie przeciwko HPV zapobiega nawet 90% nowotworów związanych z HPV.
Jak się zbadać na obecność wirusa HPV?
Cytologia tradycyjna dostępna w polskim systemie badań przesiewowych nie wykrywa obecności HPV, ale cytologia płynna w kierunku raka szyjki macicy, którą można wykonać odpłatnie, obejmuje również test na obecność materiału genetycznego wirusa HPV.
Nie ma jeszcze dostępnych na rynku testów pozwalających wykryć HPV w innych zmienionych przez infekcję tkankach, ale na świecie już trwają nad nimi badania.
Jak leczyć infekcję HPV?
Zakażenia HPV nie da się leczyć, ale istnieją metody leczenia przedrakowych zmian komórkowych spowodowanych zakażeniem wirusem HPV wysokiego ryzyka.
Większość kobiet, u których występują przedrakowe zmiany komórek szyjki macicy może skorzystać z procedury elektrokonizacji (LEEP), która usuwa nieprawidłowe tkanki.
W przypadku przedrakowych zmian pochwy, sromu, prącia i odbytu oraz brodawek narządów płciowych metody leczenia obejmują leki miejscowe, chirurgię, kriochirurgię i terapię laserową.
Osoby, u których rozwinął się nowotwór związany z HPV, zazwyczaj otrzymują takie samo leczenie jak inni pacjenci z tym samym rodzajem nowotworu. Wyjątkiem są pacjenci z HPV-dodatnim rakiem jamy ustnej i gardła.
Podsumowanie
Zakażenie wirusem HPV może, ale nie musi oznaczać podwyższonego ryzyka zachorowania na nowotwór. Nowotwory powodują wirusy wysokiego ryzyka, tzw. typ onkogenny.
Refundowane szczepionki przeciwko HPV u dzieci i młodzieży są w stanie skutecznie zapobiegać infekcjom onkogennymi typami wirusów i aż 90% nowotworów związanych z HPV. U osób dorosłych regularne badania przesiewowe pomagają wcześnie wykryć i wyleczyć raka spowodowanego przez infekcję HPV.
Dowiedz się więcej o diagnostyce, leczeniu i profilaktyce nowotworów w bazie wiedzy o raku.
Autorka artykułu: Martyna Piotrowska
Źródła:
Human papillomavirus and cancer (who.int)
How Many Cancers Are Linked with HPV Each Year? | CDC
Pinkbook | HPV | Epidemiology of Vaccine Preventable Diseases | CDC
Szczepienia przeciw HPV – Ministerstwo Zdrowia – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
Szczepienie przeciwko HPV skutecznie chroni przed rakiem szyjki macicy – Onkologia – Termedia
Program bezpłatnych szczepień przeciw HPV również w 2024 roku – Lekarz POZ – Termedia
HPV infections, related diseases and prevention methods (termedia.pl)
HPV – Szczepienia.Info (pzh.gov.pl)
O wirusie HPV i chorobach jakie wywołuje – Szczepienia.Info (pzh.gov.pl)
